De zaak Oldenbarnevelt
Val, proces en executie
Wilfried Uitterhoeve

De onthoofding op 13 mei 1619 van Johan van Oldenbarnevelt in het openbaar, op een schavot op het Binnenhof, is een van de grootste tragedies uit de Nederlandse geschiedenis. Van Oldenbarnevelt had 43 jaar de belangen van de Republiek voortreffelijk gediend. Vriend en vijand erkende dat hij een man van grote besogne [verdienste] was, ja singulier [voortreffelijk] in alles. Zo tekenden de Staten van Holland het op in hun notulen. Ze voegden eraan toe: die staet, sie toe dat hij niet valle.

De val van Johan van Oldenbarnevelt had alles te maken met de Bestandstwisten. Er ontstond verwijdering tussen stadhouder Maurits en landsadvocaat Oldenbarnevelt. Wel of geen bestand met Spanje? Wel of geen ruimte bieden aan de opvattingen van Arminius? Wel of geen Nationale Synode bijeenroepen om de religietwisten te beslechten?

Het zwaard van Maurits won het van het woord van Oldenbarnevelt. 24 rechters oordeelden dat Oldenbarnevelt met zijn rechtlijnige beleid enorme onenigheid had veroorzaakt. Daardoor was het land verzwakt en in een diepe crisis gestort. Gelet op de oorlog met Spanje kwam dit neer op landverraad. Het vonnis was hard: de doodstraf en verbeurdverklaring van alle goederen. De enige mogelijkheid om aan de doodstraf te ontsnappen was een verzoek om gratie bij Maurits in te dienen. Dat weigerde de vergrijsde landsadvocaat. Om gratie vragen kwam volgens hem neer op een schulderkentenis.

Wilfried Uitterhoeve beschrijft de tragedie boeiend, helder, objectief en deskundig. Dit prima boek begint breed met de beschrijving van de voorgeschiedenis. Daarna versmalt de focus en zoomt de auteur in op de arrestatie van Oldenbarnevelt, diens proces, het vonnis en tot slot de laatste uren van Oldenbarnevelt.

De auteur heeft zich grondig verdiept in dit onderwerp. Aan dit boek ligt een gedegen bronnenonderzoek ten grondslag. Tal van processtukken zijn door hem opgediept en bestudeerd. Rianne Savenije van uitgeverij Vantilt verzamelde prachtige illustraties die steeds op de linker pagina, passend bij de tekst, staan afgebeeld. Zo is een lees-en kijkboek ontstaan van een hoog niveau.

Tal van historici hebben zich uitgesproken over het vonnis dat over Oldenbarnevelt is uitgesproken. J.C. Boogman (1917-2001), hoogleraar nieuwe geschiedenis van de Universiteit Utrecht, vat het wat mij betreft prima samen als hij schrijft: ‘Van een gerechtelijke moord kan stellig niet gesproken worden. Dat neemt niet weg dat het harde vonnis ons rechtsgevoel allerminst bevredigt.’ [J.C. Boogman: Van spel en spelers, blz. 99].

Uitterhoeve komt tot een vergelijkbare beoordeling. Het was geen gerechtelijke moord, maar wel een afrekening in een politiek proces dat niet voldeed aan de maatstaven van een gewoon strafproces (blz. 184). Het is een keurige afweging van allerlei argumenten en invalshoeken, waarbij ook nog eens het risico bestaat op emotionele betrokkenheid. Uitterhoeve laat zich niet meeslepen in verontwaardiging, maar houdt de regie over zijn onderwerp strak in de hand. Hij maakt duidelijk dat de briljante landsadvocaat weinig empathisch vermogen had. Hij kon zich moeilijk verplaatsen in de gevoelens en meningen van Maurits. De prins moest buigen voor de inzichten van de oudere staatsman.

Op blz. 13 tast de auteur mis als het over de predestinatie gaat.

“Volgens de aanhangers van de predestinatie kiest God in Zijn almacht aan het begin der tijden de ene mens uit voor gelovigheid en eeuwige zaligheid, voor de ander is ongelovigheid en eeuwige verdoemenis weggelegd. God wordt hiermee de schepper van het goede én het kwade; hij creëert de zonde en legt die op; de levenswandel van de mens doet er niet toe.”

Het leerstuk van de predestinatie heeft zijn wortels in de opvattingen van Augustinus. Volgens deze bisschop uit de vroegchristelijke kerk kiest God uit de massa corruptiones [de gevallen mensheid] sommigen tot zaligheid en gaat Hij aan anderen voorbij. Die verkiezing is van eeuwigheid, en niet, zoals het boek meldt, ‘vanaf het begin der tijden’. God is nooit de auteur van de zonde en legt die nooit op. De mens kiest zelf voor de zonde. Gevolg van de verkiezing is dat de mens gelooft en dat hij uit dankbaarheid goede werken gaat doen. Volgens Arminius kwam de mens eerst tot geloof en volgde daar de verkiezing tot zaligheid op. Bij Arminius is de volgorde dus precies omgedraaid. Eerst geloof en goed gedrag, daarna verkiezing. Dat was in de ogen van zijn opponent Gomarus een aanranding van de eer van God. De mens droeg niets bij aan zijn zaligheid. Het was genade, geen prestatie.

Het merkwaardige is dat Oldenbarnevelt om politieke redenen in het kamp van de Arminianen belandde. Uitterhoeve citeert een paar keer enkele opmerkingen van Oldenbarnevelt over de verkiezing die langs de meetlat van Gomarus gelegd kunnen worden. In de nacht voor zijn executie beleed Oldenbarnevelt dat mensen door Gods genade gaan geloven en dat deze mensen vervolgens hun geloof versierden met goede werken (blz. 154). Dat sluit aan bij Gomarus, niet bij Arminius.

Het is buitengewoon boeiend om je te verdiepen in de mentaliteit van mensen in voorgaande eeuwen. Geheel tegenovergesteld aan dit intellectuele debat beschrijft Uitterhoeve ook de rauwe kant van het leven in de 17^e eeuw. Na de executie dopen toeschouwers hun zakdoek in het bloed en wrikken bloedige splinters los uit het schavot.

Dit mooie boek verdient qua vormgeving en inhoud een royale aanbeveling. Bij dezen!

Wilfried Uitterhoeve (1944) is historicus en jurist.

ISBN 9789460044113 | Paperback | omvang 208 blz. | uitgeverij Vantilt | januari 2019

© Henk Hofman, 5 maart 2019

Lees de reacties op het forum en/of reageer. Klik HIER