De Tachtigjarige Oorlog
Opstand en Consolidatie in de Nederlanden (1559-1650)
S. Groenveld, H.L.Ph. Leeuwenberg, M.E.H.N. Mout, W.M. Zappey

Dit boek heeft een meerwaarde ten opzichte van andere historische boeken over de Tachtigjarige Oorlog. Het boek gaat niet alleen in op de politieke, militaire en religieuze component van deze strijd, maar beschrijft ook de economische, maatschappelijke en sociale ontwikkelingen en verhoudingen in de Nederlanden. Daarnaast zijn er de vele afbeeldingen, vaak in kleur, die samen met de onderschriften een uitstekende aanvulling op de lopende tekst geven.
De vele kaarten, soms een pagina groot, zijn een genot om te bestuderen. Zo maakt de simpel ogende kaart op blz. 170 in één oogopslag de complexe handelsvaart van de Republiek in de jaren 1597-1620 duidelijk. Er is ook nog eens een knappe beredeneerde literatuurlijst, waarin sterke en zwakke punten van de bronnen worden benoemd, en ontwikkelingen binnen het historische onderzoek worden geduid. Al met al is deze herdruk uit 2010 van een zeer hoge kwaliteit.

De stof is ingedeeld in vier tijdvakken. Daarna volgt een schets over de situatie van de Republiek omstreeks 1650. Het geheel wordt afgesloten met een concluderend hoofdstuk.

De meeste hoofdstukken zijn geschreven door prof. dr. S. Groenveld. Het eerste hoofdstuk gaat over Staat en Bestuur in de Nederland omstreeks 1550. Boeiend en glashelder geschreven.

Hoofdstuk 4 behandelt de religie omstreeks 1559 en is geschreven door H.L.Ph. Leeuwenberg. Ook dit hoofdstuk geeft blijk van grote kennis van zaken, maar is soms wat eenzijdig.  Op blz. 67 stelt de auteur aan de orde dat veel calvinisten ‘radicaliseerden’ en zich ‘fanatiek’ gedroegen, wat leidde ‘tot verbittering bij de katholieken’. In de daaropvolgende paragraaf beschrijft hij het optreden van de Inquisitie. Ondanks de brandstapels van de Inquisitie vallen hier nergens woorden als ‘radicaal’ en ‘fanatiek’. Ook hoort de volgorde omgekeerd te zijn. Het is zoals prof. Groenveld op blz. 74 treffend aangeeft de overheid geweest die de leer van Rome als enige religie wilde toestaan en met strenge straffen ‘slechts toenemende verharding bij andersdenkenden uitlokt.’ Dat is de juiste volgorde.

Eerst waren er de ‘bloedplakkaten’ van Karel V en Filips II, daarna de keiharde repressie van Alva met zijn ‘Raad van Beroerten’. Daardoor verloren de calvinisten het vertrouwen in een vreedzaam samenleven tussen roomsen en calvinisten en konden zij Oranje niet steunen in diens politiek van tolerantie (zie blz. 52). Waren katholieken ook niet in de eerste plaats gehoorzaamheid verschuldigd aan de paus in Rome? En werkte die niet samen met Filips II om alle ketters in zijn rijk uit te roeien? Waar lag de loyaliteit van de katholieken? Dat was het probleem van de calvinisten.
Nog diep in de 17^e eeuw zagen de Engelsen de vele katholieken in hun land als een vijfde kolonne van de paus. Opmerkelijk dan toch dat in de Republiek vrijheid van geweten nooit werd aangevochten (blz. 185), ook niet door de predikanten. Misschien kun je het probleem vergelijken met wat op dit moment speelt in Europa. Zijn Russische minderheden in Moldavië, Oekraïne, Letland en Georgië te vertrouwen of ligt hun loyaliteit bij het Russische moederland?

Op blz. 68 wekt Leeuwenberg de indruk dat de graaf van Egmont vanwege zijn geloof is terechtgesteld. Zijn geloof speelde echter geen rol in het proces. De rechters oordeelden dat Egmont zich aan majesteitsschennis had schuldig gemaakt. Het ging dus om hoog- en landverraad, zoals het onderschrift bij het portret op blz. 89 terecht vermeldt.

Mooi zijn de opmerkingen op blz. 189 over de Franse Hugenoten en de invloedrijke positie die vrouwen zich verwierven. Calvijn liet vrouwen al zingen in de kerkdiensten, wat katholieken als ‘stuitend’ ervoeren. Het calvinisme was in zekere zin een emancipatiebeweging die vrouwen kansen bood.

Op dezelfde pagina lezen wij dat volgens Theodorus Beza, de opvolger van Calvijn in Genève, God bij de schepping had bepaald wie zalig zou worden en wie niet. Dat is niet geheel juist. Omdat God eeuwig is, en alwetend, is ook Zijn besluit over het eeuwige lot van de mens van eeuwigheid, en is dit niet pas vastgesteld bij de schepping. Voor ons misschien een haarkloverij, maar voor Beza een kardinaal verschil.

Het is onvermijdelijk dat bij een dergelijk omvangrijk boek hier en daar kanttekeningen zijn te plaatsen. Binnen de beperkingen van een recensie houd ik het bij deze bovenstaande opmerkingen. Opmerkingen die niets afdoen aan de lof voor dit boek. Lezers met interesse voor ’s lands verleden vinden hier een diepgravend en boeiend geschreven studie over de oorsprong van de Republiek. Toen de Vrede van Münster (1648) de oorlog met Spanje afsloot stond de Republiek meteen te boek als een grote mogendheid. ‘Opmerkelijk is dat dit buitengewone resultaat niemand bij het ontstaan van de Opstand als doel voor de ogen zweefde’ (blz. 397).

In dit boek zijn vakmensen aan het woord. En die vakmensen waren er ook bij de uitgever, want het boek is prachtig uitgegeven.

ISBN 9789462495036 |Hardcover | Omvang 434 blz. | Uitgeverij Walburg Pers | maart 2022, 3^e herziene en aangevulde druk

© Henk Hofman. 23 april 2022

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.