Werk, bid & bewonder
Een nieuwe kijk op kunst en calvinisme
Marianne Eekhout

In dit vlot geschreven en mooi geïllustreerde boek gaat Marianne Eekhout – conservator stadsgeschiedenis van het Dordrechts Museum – in op de relatie tussen calvinisme en kunst. De gangbare opinie is dat calvinisten voor hard werken en soberheid staan en weinig gevoel hebben voor kunst. Marianne Eekhout toont aan dat dit laatste niet klopt. Calvinisten legden zich inderdaad toe op werken en bidden, maar Eekhout laat zien dat ze ook bewondering hadden voor kunst. En dus is dit een origineel boek, waarin Eekhout een nieuwe kijk op het verband tussen kunst en calvinisme geeft.

De grondlegger van het calvinisme, Johannes Calvijn heeft zich nooit negatief over kunst uitgelaten. Kunstzinnigheid was in zijn ogen een gave van God. Het ging hem erom dat beelden niet vereerd mochten worden en dat God niet werd afgebeeld.

Tijdens de Beeldenstorm van 1567 is veel kunst niet vernield, maar verplaatst naar woonhuizen, gildehuizen of publieke gebouwen. In tegenstelling tot ons hedendaagse beeld van beeldenstormen werden kerken meestal onder toezicht en leiding van stadsbesturen gezuiverd van beelden (pagina 17). Wat kon blijven, waren de koorbanken, de glas-in-loodramen, de preekstoel. Ook psalmborden, orgelpanelen en tekstborden waarop schriftlezing en te zingen psalmverzen werden vermeld, waren geen probleem.

Eekhout vermeldt dat niemand verplicht was zich aan te sluiten bij de Gereformeerde Kerk en dat andersgelovigen niet bang hoefden te zijn voor vervolging, ook al was het niet toegestaan hun geloof in het openbaar te belijden.

Het rustige en doorwrochte betoog van Marianne Eekhout doet weldadig aan. De feiten die zij benoemt kunnen ons behoeden voor een opgewonden verhaal waarin calvinisten en beeldenstormers op één hoop worden geveegd, en zelfs de vergelijking met de Taliban niet te ver gaat. Niet alle calvinisten waren echter beeldenstormers en omgekeerd. Zeker zijn er helaas cultuurschatten verloren gegaan, maar de zaak ligt genuanceerder dan vaak wordt aangenomen.

Met dezelfde kennis van zaken schrijft Eekhout over het geschil tussen de theologen Arminius en Gomarus en de Synode van Dordrecht (1618/1619) die de eenheid in de kerk moest herstellen.

Vervolgens maakt de schrijfster een sprong over de 18^e en 19^e eeuw heen en bespreekt zij de relatie tussen kunst en neocalvinisten onder leiding van Abraham Kuyper (1837-1920). Kunstenaars die in dit hoofdstuk worden besproken zijn onder meer Ary Scheffer, Vincent van Gogh, Theo van Doesburg en Pieter Mondriaan. Eekhout vermeldt interessante biografische bijzonderheden die licht werpen op het verband tussen hun godsdienstige opvoeding en hun kunstenaarschap. Het accent verschuift in dit hoofdstuk naar kunstenaars die breken met enge kerkelijke kaders, ook al waardeerde Kuyper in het voetspoor van Calvijn kunsten eveneens heel positief.

Werk, bid & bewonder is een mooi boek geworden. Een afgewogen tekst wordt ondersteund door vele prachtige kleurenafbeeldingen.
Soms zie ik een bewering niet terug in een schilderij en vraag ik me af of we er niet meer betekenis in leggen dan verantwoord is. Zo zie ik op pagina 77 een afbeelding van een intelligente jonge vrouw, die haar bezigheden even onderbreekt en ons aankijkt. Dat deze vrouw intelligent is, leid ik af uit haar sprekende ogen en het opengeslagen boek op tafel. De tekst vermeldt dat deze jonge vrouw het archetype is van deugdzaamheid. En waar leiden we dat uit af? Op pagina 97 lees ik over een portret dat Calvijn ‘als een melancholische oude man neerzet’. Ik zie het portret van een man die nadenkt voor hij zijn volgende zinnen opschrijft. Melancholie bespeur ik hier niet.

Eekhout schrijft op pagina 92 dat Kuyper de grote voorman van de ‘kleine luyden’ werd.  De suggestie dat ook de Afgescheidenen van 1834 in hem een voorman zagen, klopt niet. Het merendeel van de Afgescheidenen die in 1834 buiten de Nederlandse Hervormde Kerk kwamen te staan, ging niet mee met Kuyper toen deze in 1886 op zijn beurt met de kerk brak. Zij herkenden zich juist niet in de theologie van Kuyper en hadden ook weinig aandacht voor kunst.

Dit waardevolle boek, waarin titel en inhoud elkaar volledig dekken en een hardnekkige mythe ontkracht wordt, beveel ik graag in uw aandacht aan. In het Dordts Museum is onder dezelfde naam een tentoonstelling ingericht ter herinnering aan de Synode van Dordrecht, 400 jaar geleden. Deze tentoonstelling loopt tot en met 26 mei 2019.

ISBN 9789462493438 | 127 pagina’s | Uitgeverij WalburgPers in samenwerking met Dordts Museum | november 2918

© Henk Hofman, 5 november 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer. Klik HIER