Frankfurter Schule
Thijs Lijster

De Frankfurter Schule is in 1923 in Frankfurt opgericht door een rijke Duits-Joodse graankoopman en is een Duitse sociologische en filosofische stroming in de hedendaagse filosofie die ontstond in de eerste helft van de 20e eeuw. De stroming houdt zich bezig met de maatschappijkritische, neomarxistische, kritische theorie. De stroming heeft zich ontwikkeld als deel van het Institut für Sozialforschung te Frankfurt.
Veel leden van de Frankfurter Schule waren Joden: Max Horkheimer, Theodor Adorno, Walter Benjamin, Erich Fromm, Herbert Marcuse. Het instituut hield zich o.a. ook bezig met de bestudering van de geschiedenis van de arbeidersbeweging en het antisemitisme. Ook de ‘onvermijdelijke ineenstorting’ van het kapitalisme was een belangrijk aandachtspunt.

Voor de gebreken van een op marxistische leest geschoeide samenleving hadden zij een blinde vlek. Sommige leden van de Frankfurter Schule keerden teleurgesteld terug van een bezoek aan de Sovjet-Unie, maar in hun boeken en artikelen zwegen zij daarover. Max Horkheimer bestond het zelfs om te schrijven: “Hij die oog heeft voor de zinloze onrechtvaardigheid van de imperialistische wereld … zal de gebeurtenissen in Rusland beschouwen als de progressieve, pijnlijke poging deze verschrikkelijke onrechtvaardigheid te overwinnen.” Het citaat ontleen ik aan Martin Jay, De idealistische verbeelding. Een geschiedenis van de Frankfurter Schule, blz.36).

Hun kritiek was eenzijdig gericht op de Westerse samenleving. Die samenleving was naar het oordeel van de Frankfurters totaal verziekt, zodat een algehele omwenteling noodzakelijk was. Herbert Marcuse noemde dat de ‘Grote Weigering’. Dat kwam neer op het ‘nee’ zeggen tegen de consumptiemaatschappij die mondige burgers degradeerde tot slaafse kopers (de ‘ééndimensionale mens). Geïnspireerd door Marcuse en Adorno kwamen in het Westen studenten in 1968 massaal in opstand tegen het ‘establishment’. Zij wisten hervormingen af te dwingen die het aanzien van de Westerse democratie grondig hebben gewijzigd.

Thijs Lijster heeft zijn boek een heldere thematische structuur gegeven.
Hij bespreekt de samensmelting van Marx en Freud in de Frankfurter Schule, de kritiek op het consumentisme, dat gebaseerd was op onbegrensde begeerte, de ongebreidelde vlucht van het technologische denken dat de Holocaust mogelijk heeft gemaakt, het ontstaan van de autoritaire persoonlijkheid, het repressieve karakter van de zogenaamd tolerante Westerse cultuur, om af te ronden met een hoofdstuk over de blijvende actualiteit van de Frankfurter Schule.

Inderdaad stellen leden van de Frankfurter Schule indringende vragen die niets aan belang hebben ingeboet:
- Hoe was het mogelijk dat een cultuur, die zichzelf als het hoogtepunt van een beschaving beschouwde, in staat was om de gruwelijkste misdaden te plegen? De Frankfurters wezen op de consequentie van het Verlichtingsdenken waarin rationaliteit was uitgemond in kille doelmatigheid.
- Ook hun kritiek op de ‘massacultuur’ heeft niets aan belang ingeboet. Massacultuur is gericht op entertainment en verstrooiing, schakelt het kritisch denken uit en dient als pijnstiller om de ellende in de wereld te vergeten. In de Verenigde Staten zagen de Frankfurters een samenleving waarin cultuur tot een ware geldmachine was verworden.

Een punt van kritiek op de Frankfurter Schule is dus hun eenzijdigheid. Andere samenlevingsvormen vertonen ook hun ernstige gebreken. Daar zagen deze intellectuelen wel eens aan voorbij.

Met dit boek schreef Thijs Lijstereen een toegankelijke inleiding op de Frankfurter Schule. Hij maakt duidelijk dat de radicale kritiek op de Westerse consumptiemaatschappij nog steeds actueel is.

Thijs Lijster (1981) is universitair docent kunst- en cultuurfilosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen. Hij studeerde filosofie in Groningen en New York en promoveerde cum laude op een proefschrift over Walter Benjamin en Theodor Adorno.
Dit boekje is nummer 82 in de serie “Elementaire Deeltjes”. Het is een mooie toevoeging aan een lange lijst van waardevolle studies.

ISBN 9789025316303 | Pocket | Omvang 148 blz. | Uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennip | 12 december 2023

© Henk Hofman, 1 februari 2024

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.