Angst en vrijheid
Hoe de Tweede Wereldoorlog ons voorgoed veranderde
Keith Lowe

Jongeren vinden de Tweede Wereldoorlog ‘lang geleden’ en dat is vanuit hun perspectief ook wel begrijpelijk. Voor hen is het echt geschiedenis die zich vér voor hun tijd afspeelde maar meer invloed heeft dan wij ons vaak bewust zijn. Over de wereldwijde, actuele doorwerking van WO II gaat dit boek en ik ben ervan onder de indruk geraakt hoe alles- en iedereen omvattend die invloed is.

De titel van het boek speelt voortdurend een rol in de verhalen van mensen en de politieke gebeurtenissen: er is de drang en het verlangen naar vrijheid en tegelijk de angst dat deze vrijheid door anderen wordt bedreigd, reden waarom men die vrijheid permanent moet/wil verdedigen. Daarom werd in 1947 de World Federalist Movement opgericht, de voorloper van de Verenigde Naties. In een manifest werd deze organisatie gemotiveerd: ‘De mensheid kan zichzelf alleen voor altijd van oorlog vrijwaren als ze een federale wereldregering opricht’, pag. 227.

De schrijver is in staat tot scherpe observaties en weet dat regelmatig mooi te verwoorden zoals bv. de leidende gedachte achter de oprichting van de Verenigde Naties: ‘De ‘ene wereld’ die we in 1945 hebben gekozen, heeft de machtconfiguraties van het einde van de Tweede Wereldoorlog op sterk water gezet en geconserveerd’, pag. 235.

25 Persoonlijke verhalen van mensen uit uiteenlopende landen geven dit boek een bijzonder karakter en brengen het grote verhaal van de oorlog dichterbij vanuit verschillende perspectieven. Zo worden ‘mythologische, filosofische en psychologische effecten van de oorlog’, pag. 18, goed zichtbaar gemaakt.
Prachtig is de schets van de atoomgeleerde Rabinowitch die zijn diepe zorg uit over datgene waarbij hij betrokken was: de ontwikkeling van het kernwapen waarin de mens in staat was om ‘de basiskracht van het heelal te temmen’, aldus president Truman van de VS, pag. 109.
Indrukwekkend is het ook het levensverhaal van Andrej Sacharov die betrokken was bij de ontwikkeling van de waterstofbom in de USSR.

Vrijheid is een gevleugeld begrip na het einde van de oorlog: nieuwe hoop, een droom die uitkomt, de gedachte van een betere wereld. De geallieerden waren de vrijheidsstrijders voor ‘de goede oorlog’ geweest en al hadden zij zich niet in alle opzichten perfect gedragen – ook daar is aandacht voor in dit boek – toch werden zij als helden vereerd.
De oorlog werd een ijkpunt van vrijheid en ieder land dat het bestaan van anderen bedreigde met als gevolg de Koude Oorlog: de communisten vormden het nieuwe gevaar dat moest worden bestreden. De zgn. Truman-doctrine verwoordt dit duidelijk:

Het beleid van de Verenigde Staten moet in mijn ogen zijn dat we steun verlenen aan de vrije volkeren die zich verzetten tegen pogingen van onderwerping door gewapende minderheden of door krachten van buitenaf…. De vrije volkeren van de wereld zoeken onze hulp bij het behoud van hun vrijheden. Als wij aarzelen in ons leiderschap, brengen we misschien wel de wereldvrede in gevaar’, pag. 283.

Het boek legt de vinger op tal van gevoelige plekken zoals de beeldvorming van het gedrag van Duitsers in de oorlog: ‘het waren geen monsters maar gewone mensen die toezicht hielden op de Holocaust, die krijgsgevangenen doodschoten, die zich verkrachtend en moordend een weg door Europa baanden’, pag. 66 – 67. Het is bedreigender wanneer het mensen als wij gaat die aanhangers van het nazisme waren.
Ook wordt duidelijk gemaakt dat er pas in de zestiger jaren van de vorige eeuw aandacht kwam voor het leed van het Joodse volk waarbij de nazi’s werden gedemoniseerd en de Joden werden geïdealiseerd. De Holocaust werd de ‘ultieme misdaad van de 20e eeuw’, pag. 86.

De oorlog heeft tal van invloeden waar wij vaak niet bij stilstaan zoals de gebombardeerde steden die opnieuw moesten worden opgebouwd maar ook een kans boden op stedenbouwkundige en architectonische vernieuwing. 
Vrouwen die in de oorlog aan het verzet hadden deelgenomen of in wapenfabrieken hadden gewerkt, werden zich bewust van hun positie en eisten gelijke rechten op de arbeidsmarkt.

Er werd tijdens de oorlog veel geïnvesteerd in de ontwikkeling van nieuwe wapens en dat bevorderde de technische ontwikkeling in het algemeen na de oorlog. De VS hebben veel aan de oorlog verdiend: ‘Tussen 1939 en 1945 was de Amerikaanse economie bijna verdubbeld in omvang en tegen het einde van de oorlog was het land verantwoordelijk voor ongeveer de helft van de totale wereldproductie’, pag. 208.

Interessant is ook de tekening van het streven naar onafhankelijkheid van voormalige westerse koloniën in Azië met Indonesië, Vietnam, Korea en India als enkele voorbeelden van de conflictueuze en gewelddadige wijze waarop dit proces verliep. Ook hier leidde de oorlog en het einde daarvan tot een bewustwording waarin de drang naar vrijheid niet meer viel te keren. Datzelfde geldt voor Afrika en Zuid-Amerika, waar Venezuela tot symbool van dekolonalisatie is geworden met een militaire dictatuur als gevolg die de vrees voor het communisme weer voedde.

De vluchtelingenstroom na 1945 is ook een direct gevolg van het einde van de Tweede Wereldoorlog. In vele landen vonden etnische zuiveringen plaats en werden mensen over de grens gedreven. De auteur legt uit dat angst hier een diepere, leidende rol speelt: men was bang voor bv. Duitse minderheden in niet-Duitse landen en men maakte daar hardhandig een einde aan.
Interessant is de lijn die er naar onze tijd wordt getrokken nu er weer sprake is van angst voor de andere, islamitische cultuur die het westen bedreigt. ‘De oorlog heeft krachten ontketend die onze wereld in 1945 hebben veranderd en die tot op de dag van vandaag nog steeds van invloed zijn op onze manier van leven’, pag. 506.

Boeiend is de beschrijving van de wijze waarop de staat Israel tot stand komt en zich door de jaren heen staande houdt in diverse oorlogen. Indrukwekkend is hier het verhaal van Aharon Appelfeld die iets zegt dat dit boek typeert: ‘het leven is een permanente oorlog’, pag. 392. Hij doelt daarmee op zijn levensverhaal maar het geldt voor de mondiale geschiedenis sinds de Tweede Wereldoorlog die bol staat van gewapende conflicten waarbij miljoenen slachtoffers vallen.
Ook hier is de Holocaust het ijkpunt en wel in tweevoudige zin: Israël beroept zich hierop wanneer het wijst op de dreiging van omringende, Arabische landen én het ligt gevoelig om oorlogsmisdaden van de staat Israel aan de kaak te stellen.

In de epiloog wordt een samenvattende terugblik gegeven op de inhoud van dit boek dat thematisch is opgezet rond thema’s als ‘Mythen en legenden’, ‘Utopia’s’, ‘Één wereld’. De schrijver heeft ‘de relatie tussen het mondiale, het nationale en het persoonlijke’, pag. 513, tot het belangrijkste thema van zijn boek gemaakt en daar is hij uitstekend in geslaagd. Dit boek verdient een breed lezerspubliek en helpt ons om onze geschiedenis en onszelf te begrijpen.

ISBN 9789460036248 | Paperback | 551 pagina's | Uitgeverij Balans | januari 2018

© Evert van der Veen, 23 mei 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER