De uitverkoop van Zuid-Amerika
Grondstoffen, burgers en big business
Raf Custers
Dit boek van Raf Custers leest als het kijken naar een zeer kritische documentaire over misstanden die zich voordoen als mensen zich ten koste van andere mensen willen verrijken. Vooral daar waar er grondstoffen te halen zijn, worden burgers vaak volledig genegeerd en letterlijk opzij geschoven voor geldelijk gewin.
Ook hier in Nederland weten we wat het is als er grondstoffen in het spel zijn, zoals in de provincie Groningen. De Nederlandse Aardolie Maatschappij, kortweg NAM (hoe toepasselijk is die afkorting!) laat, in samenwerking met onze nationale overheid in de persoon van minister Kamp, de inwoners van Groningen schandalig in de steek als zij proberen voor zichzelf op te komen wanneer zij schade ondervinden van de winning van gas in hun provincie.
In dit boek, dat heel toepasselijk de titel De uitverkoop van Zuid-Amerika draagt, beschrijft Raf Custers zijn elf maanden durende reis in een kampeerbusje van Brazilië door Uruguay en Argentinië naar Chili en Bolivia. Hij reist met zijn partner Greet Brauwers en hun zoon Jazie door deze landen in Zuid-Amerika, waar al in de koloniale tijd deze landen letterlijk een onuitputtelijke bron vormden van de rijkdom in onze westerse wereld.
Op bladzijde 20 is een overzichtskaart te zien van de reis die Custers met zijn partner en hun zoon heeft gemaakt. Ze starten in Rio de Janeiro, Brazilië en eindigen in Santos eveneens in Brazilië. In die tussentijd, zo schat Custers in, heeft hij bij ongeveer 150 mensen informatie ingewonnen. Die informatie heeft hij voor de lezer verwerkt tot een indrukwekkend en vooral indringend verhaal. Een verhaal waardoor je je bewust wordt als lezer dat ook jij zomaar de dupe kunt worden van multinationals als Monsanto en Petrogas die overeenkomsten sluiten met regeringen die het niet zo nauw nemen met de veiligheid en rechten van hun burgers. Zo'n regering is ook die van de Verenigde Staten.
Custers maakt in zijn boek melding van de documentaire Gasland, waarin Amerikaanse burgers vlakbij hun woning geconfronteerd worden met gaswinning door middel van een methode die internationaal fracking wordt genoemd. Deze methode richt ernstige schade aan, aan de omgeving en daardoor wordt de schoonwatervoorziening voor mens en dier en het milieu bedreigd en worden mensen en dieren ernstig ziek. De energiebedrijven en de overheid blijven beweren dat dit niets te maken heeft met de winning van het gas, ondanks dat de klachten bij heel verschillende mensen en op heel diverse plaatsen ontstaan nadat de winning is gestart en ook al lang door onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek verband is aangetoond dat er een verband is.
Het boek van Custers laat zien dat dit geen uitzondering is. Terwijl ik dit boek las, zond de Evangelische Omroep de documentaire No Rio e no Mar uit over twee strijdbare vrouwen in Brazilië, die door olie- en gaswinning hun omgeving zo zien vervuilen dat de vissterfte zorgt voor grote problemen in hun voedselvoorziening en levensonderhoud. Het zou een hoofdstuk uit het boek van Custers kunnen zijn.
Optimistisch gestart aan deze reis dat onze transitie naar een nieuwe tijd met ongekende communicatiemiddelen, ook de transitie van Zuid-Amerika zou moeten zijn naar een betere tijd, moet Custers toch besluiten dat dit niet het geval is. Erger nog, ik moest tijdens het lezen steeds sterk denken aan twee boeken van James C. Scott, namelijk Seeing like a state en Weapons of the Weak. In het eerste boek van Scott, en dat zien we ook steeds terug in het boek van Custers, laat Scott zien dat dé staat handelt zoals zij zelf goed dunkt, zonder democratisch overleg of inmenging van de burgers. Custers laat op bladzijde 53 Soca aan het woord, een inwoner van favela Rocinha:
Het geld gaat naar foute voorzieningen. Ze willen over Rocinha een kabelbaan bouwen, zoals ze in andere grote favela's doen, zogenaamd om de wijken te ontsluiten en het voor de bewoners gemakkelijk te maken om thuis te geraken. Maar we willen die kabelbaan helemaal niet.
In het tweede boek van Scott, laat hij zien welke middelen (Weapons) de ondergeschikte zo niet onderdrukte bevolking (the Weak) hanteert om zich te verzetten tegen machten als multinationals en/of overheden om soms simpelweg te overleven. Dat verzet blijft en blijkt vaak een daad die alleen wordt gesteld om het eigen moraal en de eigenwaarde te behouden, zonder dat dit echt een verschil kan maken. In veel gevallen, en zo ook in het boek van Custers, gaat het hierbij vaak om inheemse of zeer arme bevolkingsgroepen, die nauwelijks invloed kunnen uitoefenen.
Custers geeft in zijn boek het voorbeeld van de Mapuche in Chili, die niet het gebruik van grondbezit kenden zoals de Spanjaarden en andere westerlingen. Wie geen eigendomspapieren kon overleggen moest aantonen dat hij de grond effectief bewerkten. Volgens de ambtenaren gebruikten de Mapuche hun grond alleen voor huizen en zo werd hun de grond afgenomen waar hun kudden graasden. In de jaren 1960-1970 werd het monopolie van het landeigendom herzien en kregen de Mapuche weer land toegewezen, dat echter met de komst van de junta van Pinochet weer ongedaan werd gemaakt. De dictatuur ging echter zelfs zo ver dat de Mapuche als volk werd afgeschaft, inheemse mensen bestonden niet meer, zij moesten assimileren en waren voortaan gewone Chilenen.
Custers laat in dit boek zien, dat als er zo met burgers, die nergens recht aan kunnen ontlenen, wordt omgesprongen, zij die de macht hebben nietsontziend kunnen handelen. Custers beschrijft ook hoe de burgerbewegingen zich hier met hun Weapons of the Weak tegen proberen te wapenen en alsnog hun recht proberen te verkrijgen. Custers geeft deze onmondig gemaakte burgers met dit boek een stem en maakt ons als westerse lezers bewust hoe onze rijkdom over de ruggen van onze medemens wordt verkregen. Gelukkig zijn er onderzoeksjournalisten als Custers die ons laten zien hoe de woorden uit zijn ondertitel Grondstoffen, burgers en big business zich tot elkaar verhouden en dat ook wij in de westerse wereld verantwoordelijk zijn om de door Custers beoogde transitie te verwezenlijken, of zoals hij het zelf aan het begin van zijn proloog verwoordt:
Voor onze transitie
zijn hun materialen onmisbaar.
Logisch toch,
dat wij van onze transitie
dan ook de hunne maken.
Raf Custers (1954) is historicus en journalist. Hij werkt als researcher voor de Groupe de recherche pour une stratégie économique alternative (GRESEA). Al dertig jaar maakt hij reportages over volkeren die hun eigen lot in handen nemen. Zie ook zijn website http://www.soulpress.be
In Grondstoffenjagers, zijn vorige boek, beschreef de auteur hoe multinationale ondernemingen en hun politieke bondgenoten heden ten dage de grondstoffen weghalen uit landen in het Zuiden. Hierover maakten Custers en zijn partner Greet Brauwers ook samen een documentaire.
ISBN 9789462670686 | Paperback | 260 pagina's | Uitgeverij EPO | juni 2016
© Ria, 22 augustus 2016
Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER