https://www.brigitkooijman.nl

De oude actrice en ik
Het verborgen leven van Elisabeth Andersen
Brigit Kooijman

Elisabeth Andersen (1920-2018) was een Nederlandse actrice die glansrollen heeft gespeeld in de Nederlandse theaters. Als enige actrice won ze driemaal de Theo d'Or, de belangrijkste Nederlandse toneelprijs. Ze speelde met grote namen als Ko van Dijk, Fons Rademakers, Cees Laseur en vele andere bekende toneelspelers. Toch gaat dit boek niet over haar carrière als actrice maar over haar levenslange liefde voor Werner Muensterberger (1913-2011).

Aanvankelijk begon de schrijfster Brigit Kooijman met het interviewen van Elisabeth Andersen (pseudoniem van Annie de Bruijn) om voor NRC Handelsblad de verhalen over het theater vóór het televisietijdperk vast te leggen. 'Vooral in de jaren vijftig en zestig waren theateracteurs gevierde sterren.' Maar langzamerhand raakt Kooijman meer geïnteresseerd in de geschiedenis met Werner Muensterberger, een zeven jaar oudere Duitse Wetenschapper die tijdens de Tweede Wereldoorlog bij Elisabeth onderdook om aan de Jodenvervolging te ontkomen.

'Ik raakte steeds meer geïntrigeerd: een geheime liefdesrelatie tussen een jonge actrice en een uiterst ambitieuze, enigszins mysterieuze intellectueel, die later allebei roem zouden vergaren. De een in het Nederlandse theater en de ander als kunstverzamelaar, antropoloog en psychotherapeut van de New Yorkse beau monde.'

Kooijman besloot dat het verhaal meer verdiende dan een kranteninterview, het moest maar een boek worden. Uiteindelijk interviewt ze de bejaarde actrice tweeënhalf jaar lang. Aanvankelijk koos Brigit Kooimans voor verhalende non-fictie maar het werd na afwijzing van Elisabeth, een afwijzing die overigens hoog opliep, omgezet in journalistieke non-fictie, wat uitstekend heeft gewerkt.

We lezen hoe de wat naïeve Elisabeth Andersen (de artiestennaam die Werner later voor haar bedacht heeft) in 1942 totaal overrompeld is door de ontmoeting met de Joodse, wereldse, charismatische Werner Muensterberger. Ze krijgen een relatie en voor Elisabeth is er vanaf dat moment maar één iemand die belangrijk is in haar bestaan, Werner. Het is voor haar dan ook vanzelfsprekend dat Werner bij haar onderduikt als het voor Joden te gevaarlijk wordt.

Voor haar worden deze drie jaar de gelukkigste tijd met 'de man van haar leven'. Werner zelf ondergaat zijn onderduikperiode vrij stoïcijns. Pas later zal de impact die deze tijd op hem heeft blijken. Toch blijft hij een vaag figuur, hij zal zichzelf nooit werkelijk laten zien. Je hebt geen idee wat er in die man omgaat.
Ook zijn er in zijn onderduiktijd geheimzinnig bezoeken van een man die hem van geld voorziet. Elisabeth mag er nooit bij zijn maar vraagt niet wie dat is, Werner zelf vertelt er ook niets over. Wel frappant dat uitgerekend deze, in wezen gesloten man een beroemd psychoanalyticus is geworden...

Elisabeth zet ondertussen, ondanks de oorlog en onder Kultuurkammer-bewind - waar zij overigens niet voor tekent - haar eerste stappen in de toneelwereld. Ze zal wel moeten want zo verdient ze toch geld en kan ze Werner blijven beschermen. Ondanks de angst op ontdekking van het verblijf van Werner, is het ook een mooie, innige tijd.

Brigit Kooijman weet deze periode heel boeiend te beschrijven. We zien haar met de destijds achtentachtigjarige Elisabeth, waar ze soms broodjes of sigaretten voor meeneemt, aan tafel zitten praten, soms foto's of papieren bekijkend. Elisabeth bepaalt, Brigit volgt.
Het is een spectaculair, spannend leven en de interactie tussen schrijfster en verteller is aangenaam. In feite is dit gedeelte én de eerste tijd na de bevrijding het boeiendste deel van het boek. De zeer ontwikkelde Werner neemt als het ware de idealistische, jonge Elisabeth onder zijn hoede en is haar leermeester op allerlei gebied. 

Na de oorlog lezen we het bijna hilarische verhaal over het Boekenbal van 1947 en bezoekt het stel Parijs waar Werner elk gebouw, elke straat en steeg kent. Het is een mooie tijd. Maar werk vinden is moeilijk en de ontwikkelde Werner besluit naar Amerika te vertrekken met de belofte dat hij daar als hij eenmaal een woning en werk heeft, zij ook over kan komen. Helaas loopt het anders. Ondanks de innige briefwisselingen met elkaar, voelt Elisabeth zich enorm eenzaam en in de steek gelaten. Tot haar grote vreugde vindt ze bij de Haagse Comedie eindelijk waardering voor haar grote talent, en ook de groep acteurs vormen een soort familie. En daar ontmoet ze ook, de geestige, joviale Jan Retèl... 

Vervolgens begint het verhaal wat te haperen en lijken er stukken verzwegen te worden. Misschien vraagt Brigit Kooijman niet genoeg door of vertelt Elisabeth het gewoonweg niet. Bij bepaalde passages trek je ook even je wenkbrauwen op omdat ze elkaar tegenspreken, zoals het verhaal over de jas van een Joodse familie.

We lezen verder dat Elisabeth vrij onverwacht met de achteraf zwaar alcoholistische Jan trouwt na een koele reactie van Werner op een voor Elisabeth belangrijke situatie. Werner is in opperste verbijstering.
Toch, ondanks deze stap, houdt het stel nog steeds contact met elkaar. Helemaal te begrijpen is het allemaal niet meer. Er zijn hiaten in het verhaal. Ze ontmoeten elkaar nog een enkele keer, ze schrijven en bellen, ze proberen het zelfs opnieuw met elkaar maar deze keer is het Werner die Elisabeth laat zitten. Is het wraak? Beiden hebben ook relaties met dezelfde sekse. Elisabeth één keer maar Werner blijkt biseksueel.
Er rijzen sowieso veel vragen op in het latere verhaal en de aanvankelijk intieme toon van het boek verandert in een beschouwende.

Toch laten Werner en Elisabeth elkaar nooit helemaal los. De dag voor zijn dood spreekt hij haar nog. Zij blijft hem ondanks haar twee huwelijken 'de man van haar leven' noemen. En ook Werner inmiddels drie keer getrouwd, komt nooit echt los van haar. Ze hebben een bijzondere, kennelijk onverbrekelijke band.
Uiteindelijk kun je spreken van een onmogelijke maar grote liefde.
Werner overlijdt op 6 maart 2011.  Elisabeth overlijdt 3 oktober 2018 op 98 jarige leeftijd middels euthanasie.

Al met al is het wel een indrukwekkend verhaal dat je beetpakt, laat meeleven en dankzij de hiaten soms ook ergert.
Maar vast staat dat Elisabeth een markante vrouw was met een markant leven.

Beluister ook de 4 gesprekken die Ischa Meijer met Elisabeth Andersen voerde.
In het boek wordt regelmatig naar deze gesprekken verwezen.

ISBN 9789463821001 | Paperback | 240 pagina's | Uitgeverij Balans | september 2020

Dettie, 16 oktober 2020

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER