De geniale mislukking van de Middeleeuwen
Raoul Bauer

Dit boek heeft als thema de cultuurcrisis in de Westerse samenleving. Een crisis die veroorzaakt wordt door een ver doorgevoerde rationele kijk op het leven, maar die vandaag de dag ten koste gaat van de bestaanszekerheid van de mens. Zelfs zozeer dat de vraag op tafel ligt of de mens nog wel toekomst heeft. In de woorden van de auteur: “Men kan niet anders dan zich bekommerd en verontwaardigd voelen over de weg die onze moderne wereld is ingeslagen. Onze tijd schijnt ziek te zijn” (blz. 23). Hij wijst dan onder meer op de klimaatverandering, de menselijke honger naar macht, toenemende intolerantie voor afwijkende meningen, het binnendringen van de staat in het privéleven.

Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Sommige geleerden wijzen op de Verlichting als het tijdvak waarin de wissel werd omgezet naar menselijke autonomie en alle kaarten op kennis en wetenschap werden gezet. Een enkeling ziet de wortels al liggen in het tijdvak van de Renaissance. Raoul Bauer, de auteur van dit boek, is volstrekt origineel door nog verder terug te gaan in de tijd. Volgens hem begint de grote culturele ontsporing met de controverse tussen twee beroemde denkers uit de 12^e eeuw, namelijk Petrus Abelardus en Bernardus van Clairvaux.

Het boek opent met een beschrijving van de cultuurcrisis van onze tijd. Typerend is dat door het wegvallen van leiding en gezag en het afgesneden zijn van de historische wortels de samenleving verweesd is geraakt. Het ontbreekt aan moreel leiderschap. Het tweede kenmerk is de dictatuur van het rationalisme. Dat laatste brengt met zich mee dat de werkelijkheid gereduceerd wordt tot datgene wat begrepen kan worden.

In het volgende deel van het boek beschrijft Raoul Bauer het leven en werk van Bernard van Clairvaux, voorman van de Cisterciënzer orde en vooraanstaand woordvoerder van paus en vorst.
Daarop volgt de weergave van de felle polemiek tussen Bernard van Clairvaux en Abelardus. De laatste kende de rede een rol toe in geloofszaken. Bernard vond dat het geloof genoeg had aan zichzelf en geen rationele fundering behoefde.

Het is een genoegen om te lezen hoe Bauer argumenten en inzichten tegen elkaar afweegt en laat zien hoe de discussie een interne dynamiek kende die uitliep op een breuk en een veroordeling van Abelardus door de paus op voorspraak van Bernard van Clairvaux. De auteur verwijt aan Bernard dat hij een karikatuur maakte van het standpunt van Abelardus, want voor Abelardus bleef het bestaan van God een kwestie van geloven en niet in de eerste plaats van begrijpen (blz. 128). Bernard was er echter beducht voor dat op enig moment de rede zou gaan heersen over het geloof. En dat was inderdaad het punt dat René Descartes (1596-1650) eeuwen later heeft opgepakt.

Bauer betreurt het dat de twee kemphanen elkaar niet hebben kunnen vinden. Want als dat was gelukt, had er een geïntegreerd mensbeeld kunnen ontstaan, waarin plaats was voor zowel het rationele van Abelardus als het instinctieve van Bernard. Bauer had als uitkomst van het debat een synthese gewild van de twee standpunten, waardoor de Westerse cultuur behoed was geweest voor de eenzijdige focus op het rationele alleen. Want Bernard won het bij de paus, maar Abelardus won het in de loop der eeuwen.

Het boek laat zich aangenaam lezen. Wie houdt van een mix tussen theologie, filosofie en sociologie vindt een prima gids in Bauer. Of de breuk in de Westerse geschiedenis en het teloorgaan van een eenheid van denken werkelijk te herleiden is tot de 12^e eeuw laat ik hier in het midden. De controverse weerspiegelt in ieder geval prima de verscheurdheid in onze tijd tussen ratio en gevoel. Nogmaals in de woorden van de schrijver: “De huidige beschaving gebruikt haar immense kennis en haar groot technisch kunnen niet in dienst van, maar ten koste van de mens.” (blz. 29).

Raoul Bauer is historicus en emeritus-hoogleraar cultuurgeschiedenis van de Leuvense universiteit. Hij publiceerde eerder Karel de Grote en Niet meer blaffen naar de maan. Beide boeken verschenen bij dezelfde uitgever.

ISBN 9789056155872 | Paperback | omvang 142 blz. | Uitgeverij Sterck en de Vrees | maart 2020

© Henk Hofman, 5 mei 2020

Lees de reacties op het forum en/of klik HIER