De geest in dit huis is liefderijk
Het leven en De Werkplaats van Kees Boeke (1884-1966)
Daniela Hooghiemstra
Wat voor mens zal je worden als je beide grootvaders dominee zijn, je moeder streng gelovig en je vader natuurwetenschapper en anarchist is? In het geval van Kees Boeke wordt je dan een man van tegenstellingen.
In deze uitstekende biografie over Kees Boeke kunnen we lezen over deze, in 1884 in Alkmaar geboren, bijzondere en eigenzinnige man die aanvankelijk in de voetsporen van zijn vader treedt en een studie natuurwetenschappen gaat volgen. Maar na vaders overlijden gaat het roer radicaal om en voert de religie steeds meer de boventoon in zijn leven, zoals de schrijfster kon constateren in de veelvuldige correspondentie die Kees voerde met zijn moeder.Tegelijkertijd groeit ook langzaam zijn afkeer tegen gezag. Had zijn grootvader Jan Boeke niet gezegd ‘dat ieder mens een eigen relatie met God heeft en dat dit geloof los staat van aardse macht’? Kees gaat zich steeds meer ergeren aan autoriteit.
Wat volgt is het boeiende verhaal over, de eigenlijk niet te vatten, Kees Boeke die zich consequent afzet tegen gezag, macht en geweld en daar heel ver in gaat.
De schrijfster heeft voor dit boek veel bronnen geraadpleegd, vooral de brieven van en naar zijn moeder vormden een grote bron van informatie. Daarin staat te lezen hoe het Kees Boeke vergaat in zijn studentenjaren in Delft en hoe hij via een gelovige vriend en medestudent in Engeland belandt waar hij kennismaakt met ‘Het religieus genootschap der vrienden’, ook wel quakers genaamd.
In de brieven die Kees naar zijn moeder schrijft, blijkt hoe zeer de leefwijze en gedachten van dit genootschap hem aanspreken. Bij de quakers zijn geen voorgangers, priesters of leiders omdat zij geloven dat iedereen zelf in staat is om God te ervaren. Kees voelt zich thuisgekomen. Hij wil zich gaan inzetten voor het geloof. Daniela Hooghiemstra weet deze brieven heel goed om te buigen naar het verhaal over de ommekeer van Kees. Ze weet uitstekend duidelijk te maken hoe bevlogen Kees reageert op de quakers en hoe bezorgd zijn moeder Nelly in Alkmaar is… Kees studeert nog, hoe gaat het verder met zijn studie?
Maar Kees wil zendelingswerk gaan doen. Hij ontmoet, eveneens in Engeland, de schatrijke quakersdochter Betty Cadbury. Het is bijna een wonder te noemen dat deze twee mensen elkaar gevonden hebben want hun ideeën sluiten fantastisch op elkaar aan. Op 19 december 1911, een jaar na hun kennismaking, trouwen ze. Volgens Kees is Betty een ideale zendeling-vrouw. Zij zal hem door haar ‘sterke geloof en opgewekte gelijkmatige natuur’ in zijn werk kunnen helpen, schrijft hij aan zijn moeder. Het stel vertrekt naar Brummana (Libanon) om zendingswerk te verrichten. Een jaar later worden ze de ouders van hun eerste dochter, Helen. Er zullen hierna nog zes dochters en één zoon volgen.
Dankzij de Eerste Wereldoorlog moet het stel terug naar Engeland. Kees met zijn hevige afkeer van geweld, macht en gezag wijst ook oorlog principieel af. Met politiek houdt hij zich niet bezig maar wel met het uitdragen van zijn pacifistische gedachten en ideeën. Hij verkondigt zijn denkbeelden aan iedereen die het maar horen wil. Hoe kan het ook anders met twee dominees als grootouders, het preken en verkondigen zit hem als het ware in het bloed. Uiteindelijk wordt ‘de Hollander’ het land uit gezet wegens ‘opruiende uitlatingen die nadelig waren voor het moreel van het leger ‘.
Betty en Kees kopen het Boschhuis in Bilthoven dat zal dienen als basis om hun nieuwe wereldwijde project uit te dragen; de vorming van een nieuwe christelijke wereldorde. Dwang, geweld en oorlog moeten worden uitgebannen. Kees besluit ook om geen belasting meer te betalen omdat deze o.a. gebruikt wordt voor de aanschaf van wapens. Oorlog en christendom gaan niet samen.
Doorheen deze plannen schetst Daniela Hooghiemstra de toen heersende tijdgeest. Waardoor blijkt dat de plannen van Kees niet zo extreem waren als nu lijkt.
Zo bevlogen als het echtpaar is in het uitdragen van hun gedachten zo belabberd zorgen zij soms voor hun kinderen, zij hebben niet Betty’s prioriteit. De hele wereld is namelijk haar familie. Het is verbijsterend om te lezen hoe het stel herhaaldelijk een straf moet uitzitten wegens preken in het openbaar en de kinderen constant door grootmoeder Nelly of aanhangers van Kees en Betty opgevangen moeten worden. Omdat Kees nog steeds principieel weigert belasting te betalen, wordt uiteindelijk de gehele inboedel verkocht, inclusief bedden, speelgoed etc. De kinderen worden tijdens die verkoop even naar een andere plek gebracht, want het is anders zo akelig voor ze… Op een foto in het boek zie je de kinderen van Betty en Kees in erg haveloze kleding afgebeeld, ze hadden op dat moment weinig tot niets meer. (Later zullen de kinderen ook met gemengde gevoelens op hun opvoeding terugkijken.)
Op Betty’s rekening staat een enorm bedrag, het is haar deel van de erfenis, en ook dat vormt een zwaar blok aan hun been. Het strookt niet met hun vrije, geweld en bezitloze wereldgedachten die ze nastreven. Geld is de wortel van het kwaad, vinden ze, dat zie je maar aan de Eerste Wereldoorlog. Besloten wordt afstand te doen van Betty’s geld. De familie van Betty is het e rniet mee eens en bedenkt achter hun rug een oplossing. De schrijfster vermoedt dat Betty’s familie op slinkse wijze er voor zorgde dat er in ieder geval eten is voor het gezin en alle mensen die in het Boschhuis verblijven. Iedereen is daar namelijk welkom, de deur staat altijd open en allemaal worden ze van eten, drinken en/of een slaapplaats voorzien. Het aantal mensen in het Boschhuis wordt steeds groter en het loopt uiteindelijk zo uit de hand dat het gezin zelf in tenten gaat wonen, wat ’s winters voor de kinderen bijna levensbedreigend blijkt. Deze situatie wordt opnieuw een ommekeer in het toch al bijzondere leven van het gezin Boeke.
Zonder geld lukt het kennelijk allemaal toch niet zo goed en Kees heeft weer een nieuw plan. Ze moeten beginnen met de kinderen in zijn idee, zij moeten hervormd worden, als de start van een kind goed is, volgt de rest vanzelf.
En zo gebeurt het dat in 1926 de school De Werkplaats wordt opgericht. Kinderen zijn geen leerlingen maar werkers, leerkrachten zijn medewerkers. Zij bepalen zelf wat ze wel en niet doen, alles gaat in overleg. Het is spelend leren en lerend spelen. Autoriteit bestaat niet.
Het bijzondere is dat Kees op een of andere manier altijd alles voor elkaar krijgt. Hij is dermate bevlogen en charismatisch dat hij constant omringt is door mensen die hem willen bijstaan. Ook al krijgen ze niets of nauwelijks betaald en wordt alles met elkaar gedeeld, ze doen het en veel van hen blijven zeer trouw aan de school. Volgens oud leerlingen van De Werkplaats hing er een fantastische, optimistsche en liefdevolle sfeer op school. Niemand is directeur van de school want ook dat zou betekenen dat iemand ‘meer’ is dan de ander.
o.a. Maria Montessori toont zich een groot bewonderaar van De Werkplaats en de wijze van 'les geven'. Zij vindt de ideeën van Kees zelfs beter dan die van haar. Kees wordt in Duitsland, Engeland, Amerika zeer gewaardeerd en houdt daar ook lezingen. Kees bedenkt allerlei systemen voor zijn school en is opnieuw de bevlogen man die iedereen enthousiast voor zijn ideeën kan krijgen.
Daniela Hooghiemstra legt uitstekend uit hoe de school functioneerde en wat de rol van Kees in het geheel was. Kees was nooit nadrukkelijk aanwezig maar niemand kon om hem heen. In feite was de man ongrijpbaar, niet te vatten. Elke keer had hij nieuwe ideeën die goed waren maar de uitvoering liet regelmatig te wensen over, maar toch liep iedereen weg met Kees.
Wereldoorlog II gooit opnieuw roet in het eten. Pacifistische Kees met zijn enorme afkeer van autoriteit en zijn vermogen ‘boven dingen uit te stijgen’ weet zich aanvankelijk redelijk door alles heen te laveren, hij bemoeit zich nergens mee en neemt geen openlijk standpunt in, maar na twee jaar kan hij zich niet meer afzijdig houden. Het stel neemt joodse kinderen in huis, vooral voor Betty is dit de normaalste zaak van de wereld. Het frappante is eigenlijk dat niemand weet of Kees toen het besef had dat hij joodse kinderen in huis had. Verteld wordt dat hij bij bepaalde situaties ‘de blik’ kreeg, alsof hij in 'iets hogers' verkeerde.
Na de oorlog is Kees opnieuw vol goede hoop. Hij wil kost wat kost zijn school behouden en knokt daar hard voor, het lukt hem gelukkig ook hoewel de medewerkers niet meer zo meegaand zijn als voorheen.
En dan... toont koningin Juliana belangstelling voor De Werkplaats. Zij ziet het als een ideale school voor Beatrix. Uitgerekend Juliana! Het toonbeeld van macht! Maar Kees gelooft oprecht dat hij van Beatrix een méns kan maken. Later worden ook Irene en Margriet op De Werkplaats geplaatst. Dit leidt uiteindelijk tot de ondergang van de ideale school die Kees voor ogen had. Want nu moeten er wel maatregelen getroffen worden. Het betreft hier immers de toekomstige koningin… Er komen strengere regels. De school wordt een stichting. Kees ziet lijdzaam toe hoe alles veranderd. Het is zijn school niet meer…
Daniela Hooghiemstra heeft een fantastisch boek geschreven. De schrijfster heeft enorm veel voorwerk verricht en heeft al haar kennis verwerkt in dit helder geschreven, pakkende verhaal over Kees Boeke. Zij heeft niet alleen zijn leven bestudeerd maar tevens de heersende tijdgeest. Zo licht ze bijvoorbeeld toe dat de ideeën van Kees niet zo op zichzelf staand waren als ze nu lijken. De hele sfeer toentertijd was die van vernieuwing en andere inzichten dan voorheen. Een vrijer leven werd gepropageerd. Kees was een man van zijn tijd maar soms ook zijn tijd ver vooruit. Daniela heeft hem geprobeerd te doorgronden, te vatten, maar elke keer als ze dacht dat ze hem nu begreep verraste hij haar weer. Dat maakt het verhaal over Kees Boeke en zijn bevlogen ideeën ook zo boeiend. Je krijgt bewondering voor deze man met zijn niet aflatende enthousiasme en moed om zijn o.a. pacifistische gedachten trouw te blijven.
’Het leest als een roman’ is een cliché maar in dit geval helemaal waar. Nadat je eenmaal begonnen bent in dit boek is het moeilijk meer weg te leggen. Fascinerend boek over een fascinerende man.
ISBN 9789029586146 Paperback met flappen 520 pagina's Arbeiderspers januari 2013
Voorzien van noten, foto's en bijlages
© Dettie, 15 februari 2013
Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER