http://www.janbrokken.nl

Het eiland van Jean Rhys
Op zoek naar de bronnen van een schrijverschap
Jan Brokken

 
Mensen die in deze lockdowntijd er even uit willen, moeten vooral dit boek gaan lezen met de laptop, tablet of iets dergelijks erbij. Dat heb ik namelijk gedaan en ik ben daardoor samen met Jan Brokken naar Dominica geweest. Dat is het eiland waar de schrijfster van De wijde Sargossazee, Jean Rhys, haar jeugd doorbracht.
Telkens als Jan Brokken een straat, plek of huis noemde, zocht ik de beelden erbij. Ondanks dat er een kaartje voorin het boek staat had ik eveneens de kaart van Dominica erbij gezocht en zo trok ik met de schrijver mee over het eiland en kon ik het bijzondere verhaal over de schrijfster én het eiland zowel lezend als visueel volgen.

Jan Brokken is namelijk gefascineerd door het boek De wijde Sargassozee waarin Jean Rhys de voorgeschiedenis vertelt van Bertha Mason, de eerste - krankzinnig verklaarde - half-Caraïbische vrouw van Mr. Rochester die door Charlotte Brontë is opgevoerd in haar beroemde roman Jane Eyre.
Jean Rhys heeft negen jaar gedaan over dit boek, want het was nogal een waagstuk om dit zo beroemd geworden verhaal een voorgeschiedenis te geven. Het moet dan naadloos aansluiten en net zo perfect geschreven worden. Het frappante is de schrijfster heel veel van haar eigen leven in dit boek verwerkt heeft. En dát is nu precies wat Jan Brokken zo fascineerde. Hij besloot naar Dominica af te reizen om de plekken uit het boek met eigen ogen te aanschouwen.

Het vulkaaneiland heeft iets mysterieus, het stoot af en trekt aan. De begroeiing is overweldigend maar ook overheersend. 'Te veel blauw, te veel purper, te veel groen. De bloemen te rood, de bergen te hoog, de heuvels te dichtbij.' zegt Jean Rhys over Dominica in De wijde Sargassozee.

Samen met Mr. Royce zijn stugge gids wil hij naar Geneva Estate, het huis dat zo'n belangrijke rol speelde in het boek, maar Mr. Royce voelt er niet veel voor. Het is een slechte plek, volgens zijn zeggen. Natuurlijk ziet Jan Brokken het huis toch, net als heel veel andere 'bekende' plekken, en hij voelt de 'slechtheid' van de omgeving rond het huis. Maar toch is hij ook gegrepen door de uitstraling van het geheel.

In de mooie taal die Jan Brokken zo eigen is, lezen we verder over de familie van Jean Rhys, haar eenzaamheid als béké zijnde (blanke Creoolse), haar leven op Dominica maar ook over de geschiedenis van het eiland zelf. Er vinden heel bijzondere, onverwachte ontmoetingen plaats, waardoor er opeens een ander stukje van Jean Rhys belicht wordt. En langzamerhand raak je zelf ook in de greep van het eiland, het boek van Jean Rhys, én de bijzondere sfeer die op het eiland hangt.
(Het is overigens aan te bevelen om De wijde Sargossazee eerst te lezen, maar dit boek kan ook makkelijk als 'stand alone' gelezen worden.)

In totaal is Jan Brokken drie keer naar het eiland teruggekeerd, hij heeft daardoor wel enkele dingen toegevoegd die hij later te weten kwam. Maar de allereerste indrukken heeft hij gelaten voor wat ze waren en dat geeft het boek een fascinerende puurheid.
Na dit boek kom je nooit meer helemaal los van Dominica en Jean Rhys.
Het viel me zwaar de reis te beëindigen. Prachtig boek!

Enkele linken:

Interview met Jan Brokken

Foto's van het huis waar Jean Rhys tot haar vertrek naar Engeland woonde. In de boom speelde Rhys als kind.

ISBN 9789045041377 | Paperback | 142 pagina's met foto's | Atlas Contact | september 2020

© Dettie, 16 januari 2021

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER

De rechtvaardigen
Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde
Jan Brokken

Met hulp van de kinderen van Jan Zwartendijk, met gebruikmaking van documenten en getuigenissen van overlevenden reconstrueert de schrijver in dit boek het moedige werk van de Nederlandse consul in Kaunas, Litouwen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Samen met de de kinderen bezoekt hij ook plaatsen waar de gebeurtenissen destijds plaats vonden.

Het boek heeft een mooie opening waarin Zwartendijk wordt benaderd om consul te worden naast zijn werk voor de Litouwse vestiging van Philips. 13 juni 1940 krijgt hij een telefoontje: ‘De regering in ballingschap zal u binnenkort officieel tot consul benoemen. Een kwestie van dagen’, pag. 84.

De auteur vertelt over het persoonlijke leven en het werk van Zwartendijk, schetst zijn familierelaties en tekent ook de sfeer van de tijd. De dreiging van een Russische inval wordt steeds duidelijker en beheerst het leven van mensen. Het gevaar van opkomend Duitsland werd te weinig gezien volgens de auteur: ‘Ik geloof dat veel mensen in de jaren dertig en de beginjaren veertig niet wilden zien dat een holocaust dreigde’, pag. 61. Wanneer de Russische bezetting een feit is, worden veel mensen weggevoerd naar Siberië. Nationalisten worden opgehangen en Zwartendijk zegt later: ‘Er was geen boom waaraan niemand hing’, pag. 90.

De verdwijning van een Nederlandse priester in Kaunas laat bij Zwartendijk een schuldgevoel achter: had hij dit niet kunnen en moeten voorkomen? Wanneer Poolse Joodse vluchtelingen met een Nederlandse achtergrond zich tot hem wenden, kan hij het niet langer aanzien. Dan begint de consulaire hulpverlening echt op gang te komen. Samen met een Joodse student zet hij een vluchtroute op naar Curaçao die hem de bijnaam/erenaam ‘The Angel of Curaçao’ bezorgt.

In zijn wekelijkse rapport voor Philips schrijft Zwartendijk: ‘Mijn deur wordt platgelopen door Hollanders die op de een of andere manier in de puree gekomen zijn. Als Consul moet ik trachten hen te helpen’, pag. 117. Het wordt voor hem een afmattende dagtaak, van zeven uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Buiten staan lange rijen mensen gespannen op hun beurt te wachten. Aanvankelijk schrijft hij de visa met de hand maar al gauw ontwikkelt hij een stempel zodat hij alleen nog de naam van de aanvrager en de datum van afgifte met de hand hoeft te schrijven.

Zijn belangeloze inzet redt het leven van 2139 Joden. Anderen worden afgevoerd naar concentratiekampen of buiten Kaunas geëxecuteerd. Hiervan zijn enkele schokkende foto’s opgenomen naast veel portretten van Zwartendijk, zijn familieleden en andere personen die in het boek een belangrijke rol spelen. Het geeft het boek een extra historisch karakter.

Zwartendijk werkt samen met de Japanse consul want de reis naar Curaçao verloopt via dit land. Wanneer de Russen de consulaten sluiten, komt dit werk tot een einde. Ontroerend is de passage waarin de Japanse consul Kaunas verlaat en tot in de vertrekkende trein visa uitschrijft: ‘huilend verliet hij Litouwen’, pag. 215.

Het boek beschrijft ook het werk van de Zweedse consul waaraan door Duitse infiltratie een einde komt, de zeereis naar Japan en het verblijf van vluchtelingen daar. De Japanse consul zet zich enorm in voor de Joden.

‘De Poolse ambassadeur in Japan vroeg iedere keer aan de Pools-Joodse vluchtelingen die zich bij hem meldden: ‘Hoe bent u aan een visum gekomen?’ Het antwoord luidde: ‘Van de Nederlandse consul in Kaunas’. Waarna graaf Romer met een beminnelijke glimlach beaamde: ‘Ah, the Angel of Kaunas?’ ‘, pag. 293. Deze Romer richt het Poolse Comité voor Hulp aan Oorlogsslachtoffers op en schrijft 1195 visa uit waaraan mensen hun leven hebben te danken.

Het boek is omvangrijk en vertelt in feite meer dan alleen het werk van Zwartendijk. Veel verhalen van mensen passeren de revue: vluchtelingen, familieleden en vrienden van Zwartendijk, andere consuls. Van hen zegt de auteur: ‘Ik kom dat bij alle rechtvaardigen tegen: de wil om werkelijk iets te doen’, pag. 315.

In 1963 stelt het ministerie van Buitenlandse Zaken een onderzoek in. Dit levert Zwartendijk aanvankelijk een reprimande op: hij had zich niet aan de regels gehouden. Later volgt eerherstel en erkenning maar die komt helaas voor Zwartendijk te laat. De brief met deze boodschap wordt bezorgd vlak voordat zijn kist uit huis zal worden gedragen want hij is inmiddels overleden. Het Holocaust Research Center stelt vast dat 95% van de Joodse vluchtelingen die Zwartendijk aan een visum heeft geholpen de oorlog hebben overleefd. Nadat twee keer de titel ‘rechtvaardige onder volken’ is afgewezen, wordt deze uiteindelijk, mede door de inzet van Bill Clinton, toegekend. In Kaunas wordt een fraai monument voor Zwartendijk opgericht.

Een prachtig verhaal dat misschien aan kracht had gewonnen wanneer de auteur zich hier en daar wat had beperkt in wat hij allemaal wil vertellen. Nu lijkt het soms alsof hij geen duidelijke keuze heeft kunnen maken uit alle, omvangrijke informatie waarover hij beschikte bij het schrijven van het boek. Desalniettemin is dit boek een waardevol getuigenis over de inzet van mensen voor hun naaste in nood. Hoopgevend in die donkere tijd en inspirerend voor vandaag!

ISBN 9789045036649 | Paperback | 504 pagina’s | Atlas Contact | oktober 2019

© Evert van der Veen, 4 november 2019

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER

De vergelding
Jan Brokken

‘Zaken die niet onderzocht worden, nemen grimmige proporties aan en kunnen decennialang in het geniep blijven nawerken, tot iedereen zijn eigen verdachte heeft of zijn eigen schuldige. Een dorpeling vergeleek de gang van zaken met een sloot die nooit wordt doorgespoeld, die gaat rotten en stinken en wordt een broedplaats voor kwalijke algen.’

Jan Brokken blijkt in 1949 zelf geboren te zijn in die broedplaats: Rhoon, een dorp ten zuiden van Rotterdam, hij kent de gebeurtenissen alleen van horen zeggen.
In 1944 raakt Ernst Lange, een Duitse soldaat, verstrikt in een electriciteitsdraad. Het is donker op de dijk, en hij let waarschijnlijk niet op; hij is in gezelschap van Rhoonse schonen.
Hij overleeft het niet. Is het sabotage? Zo ja, wie heeft dat dan op zijn geweten?
Na de dood van de Duitser gaan de bezetters over tot vergelding. Het moet maar eens uit zijn met die stiekem daden van het verzet vinden ze. Zeven mannen uit Rhoon, onschuldig of niet, worden opgepakt en zonder vorm van proces geëxecuteerd. Ook worden hun huizen in brand gestoken, en zijn hun gezinnen dakloos. Het was een drama dat zijn weerga niet kende in het gemoedelijke dorp. Nog steeds wordt er over gepraat, nog steeds is niet precies duidelijk wat er zich afgespeeld heeft.

Jan Brokken leidt het verhaal naar die ene dader, met een aannemelijk motief, om dan ineens alles weer onderuit te halen. De bewoners van Rhoon  waren - zoals altijd en overal het geval is - mensen van allerlei pluimage. We lezen alles over de geschiedenis die vooraf gaat aan de executies; alles over de vrouwen die graag hun verzetje hadden, en ook wel wat over hadden voor wat luxe. Er waren mensen die heulden met de Duitsers, mensen die al of niet openlijk in het verzet zaten. Mensen die deden of ze neutraal waren, maar er een geheime agenda op na hielden. En dan heb ik het alleen nog maar over de houding die mensen tentoonspreidden tegenover de bezetter.
Nog ingewikkelder waren de onderlinge verhoudingen: mensen die geheime relaties er op na hielden; ongewenste zwangerschappen, scheidingen, wat je maar bedenken kunt. Dit soms ook overgoten met een religieus sausje: alle gezindten waren in het dorp vertegenwoordigd.
Het zal Jan Brokken heel wat werk gekost hebben om alle getuigenissen, akten en processtukken door te nemen om een verhaal te maken van iets wat door menigeen het liefst in de doofpot gestopt zou worden. Stel immers dat de dader iemand is die nog leeft? Die nog in Rhoon woont, of er nazaten heeft?

Zullen we na het lezen van dit boek weten wat er precies gebeurd is op de gedenkwaardige avond van de tiende oktober 1944?
Het boek, gebaseerd op feiten, met de door de schrijver ingekleurde details, leest als een avonturenroman. Maar het is een verhaal over mensen, mensen die geen helden zijn, en geen misdadigers. Het zijn gewoon mensen, zoals jij en ik. Rhoon is een dorp zoals je overal kunt tegenkomen.
Zelfs al gaat dit boek over die ene dramatische gebeurtenis: het is een verhaal dat overal zou kunnen gebeuren.
‘Het is allemaal echt gebeurd!’  zegt Geert Mak op de omslag.

ISBN 9789045022710   | paperback| 256 pagina's| Atlas Contact | januari 2013

© Marjo,  20 september  2013

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER

De vergelding
Een dorp in tijden van oorlog
Jan Brokken

De vergelding beschrijft een sabotageactie in het Zuid-Hollandse dorpje Rhoon in de Tweede Wereldoorlog, waarbij een Duitse soldaat de dood vindt en de Duitsers als vergelding zeven mannen uit het dorp executeren. Wie deze sabotageactie in 1944 uitvoerde is tot op heden niet duidelijk.
Het boek van Brokken is gebaseerd op juridische en historische documenten rond deze gebeurtenis en op 185 interviews met ooggetuigen, direct betrokkenen of nazaten van direct betrokkenen. Het onderzoek voor dit boek verrichtte Brokken samen met zijn jeugdvriend Bert Euser. Wie het boek leest, begrijpt dat dit zeer gedegen is gedaan. Hierdoor en door de prachtige schrijfstijl van Brokken is dit een heel mooi boek geworden, dat je letterlijk en figuurlijk niet zomaar naast je neer kunt leggen.

Het boek verhaalt over de zoektocht van Brokken naar de sabotageactie, hoe het zover heeft kunnen komen, welke consequenties die gebeurtenis destijds had en welke die heden ten dage nog steeds heeft in het dorp Rhoon. In die zin lijkt het boek een spannende thriller en ik kon, als lezer die ruim na de oorlog geboren is, soms bijna niet geloven dat zo’n gebeurtenis zich daadwerkelijk heeft voorgedaan en welke nasleep die heeft gekregen. Wat het boek nog ‘spannender’ maakt is dat het mysterie rondom de gebeurtenis nooit is opgelost en Brokken probeert door het vastleggen van allerlei herinneringen, onderzoek van documenten, en zijn daarop losgelaten interpretaties, alsnog te achterhalen wat er precies gebeurd kan zijn en wie waarvoor verantwoordelijk kan worden gehouden. Hij heeft in die zin ingezoomd op een klein detail uit de oorlog, maar daarmee wel de complete waanzin van die oorlog voor de bewoners van een dorpje als Rhoon uitvergroot.

Dat de ware toedracht van de gebeurtenis nooit is opgelost of na de oorlog via juridische weg is achterhaald, maakt dat de gebeurtenis nog steeds onder de oppervlakte leeft in het dorp en zorgt ook nu nog voor bepaalde verhoudingen tussen de dorpsgenoten. Aangezien justitie na de oorlog een hele lakse houding heeft aangenomen ten aanzien van dit feit is nooit achterhaald wie waarvoor precies verantwoordelijk kan worden gehouden en dat heeft ertoe geleid dat veel inwoners van Rhoon hun eigen waarheid hebben geconstrueerd. De oorlog moest maar gauw vergeten worden, het leven ging door en wat kon zo’n ‘kleine’ gebeurtenis in zo’n klein dorp nou voor betekenis hebben?

Uiteindelijk denk ik dat Brokken ons hiermee door het boek laat zien, dat je nooit kunt weten hoe mensen, en dus ook de lezer, in bepaalde omstandigheden zal reageren, wat voor keuzes je zal maken en waarom je dat doet en welke gevolgen die hebben. In buitengewone omstandigheden, zoals een oorlog, worden deze besluiten meestal nog ondoorzichtiger, zeker voor de mensen om je heen die alle motieven en drijfveren nooit zullen kunnen achterhalen en daardoor soms ongenuanceerde conclusies trekken. Het mooie van dit boek van Brokken is dat hij wel op zoek is gegaan naar de motieven en drijfveren van de betrokkenen waarover hij schrijft en hij neemt de lezer daarin mee. Daarmee is Brokken er, naar mijn mening, in geslaagd de lezer te laten nadenken dat vaak iets niet is wat het op het eerste oog lijkt.

Ten slotte wil ik nog even met één zin uit het boek laten weten wat de lezer aan taalkundigheid van Brokken te verwachten heeft: “Alleen Alie Marcelis-van Steggelen duwde het slaapkamerraam open en riep: ‘Dries’, een schreeuw die als een glasscherf door het doffe geluid van de voetstappen sneed.” Zo’n zin raakt je in je hart. Het was voor mij het eerste boek dat ik van Brokken las, maar door zijn prachtige taalgebruik in De vergelding ben ik zeker van plan meer boeken van hem te gaan lezen.

Over de auteur
In 1984 verscheen Brokkens debuutroman De provincie, die enige jaren later verfilmd werd. Met de daarop volgende verhalenbundel De zee van vroeger wint hij de Van der Hoogtprijs 1988. Vanaf dat moment verkoos hij de literatuur boven zijn journalistieke werk. In 1995 verscheen Brokkens opus magnum, De blinde passagiers. De roman werd genomineerd voor de Gouden Uil.

ISBN 9789045022710 | Paperback 356 pagina’s | Atlas Contact | 2013

© Ria, 12 februari 2013

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER