http://www.robinteslaa.nl

Fascisme
Oorsprong en Ideologie
Robin te Slaa


Tegenwoordig worden de termen ‘fascist’ en ‘fascisme’ te pas en te onpas gebruikt om personen en zaken die ons niet bevallen aan te vallen door ze met dit etiket te beplakken. Daarmee worden het nietszeggende begrippen. Wat is de originele betekenis van deze begrippen? De auteur van dit boek gaat het nauwgezet na in dit boek.

Kort gezegd wilde het fascisme in het begin van de 20e eeuw een derde weg zijn naast het liberalisme en het marxisme.
Eerst gaat de auteur na uit welke bronnen het fascisme heeft geput. Een keur aan denkers trekt voorbij: Gustave Le Bon, George Sorel, Friedrich Nietzsche, Charles Maurras, Houston Stewart Chamberlain. Al deze schrijvers leverden bouwstenen voor de fascistische ideologie. Er zitten echter ook ongemakkelijke namen bij in de lijst van Te Slaa. Zelfs Verlichtingsfilosofen als Voltaire en Immanuel Kant hebben opinies opgeschreven waar het fascisme zich op kon beroepen. En niet alleen filosofen, maar ook kunstenaars die we scharen onder de noemer Futuristen, onderschreven fascistisch gedachtegoed.

Als we de citaten lezen van al deze denkers dan valt er een rode draad op. Het gemeenschappelijke element is dat de genoemde denkers de taal van haat en minachting spreken. Elke ideologie kun je toetsen aan de hand van het criterium: hoe wordt er over de medemens gesproken? Nietzsche hield een pleidooi voor de ondergang van ‘zwakkelingen en mislukkelingen’ (blz. 87). Voltaire stelde een sociale hiërarchie op waarin blanken bovenaan stonden en zwarten helemaal onderaan bungelden (blz. 106). De bedachtzame Immanuël Kant beweerde hetzelfde: zwarte mensen stonden op de laagste sporten van de evolutionaire ladder (blz. 107).

Als het gaat om de bronnen van het fascisme dan is de trieste conclusie dat zelfs het Verlichtingsdenken uitlopers heeft naar het fascisme. Hetzelfde geldt voor het darwinisme dat in een gepopulariseerde vorm (het sociaaldarwinisme) uit was op rassenveredeling, desnoods door de ‘zwakkelingen en mislukkelingen’ te verdelgen. Daarmee maakt Robin te Slaa duidelijk dat het fascisme geen ontsporing in de Europese geschiedenis was, maar dat de beweging ingebed is in het filosofische en culturele erfgoed van ons continent.

In het vervolg van het boek gaat de auteur op dezelfde grondige manier na uit welke elementen de fascistische ideologie is samengesteld en hoe ze in de praktijk hun toepassing vonden. Het is een beklemmend verslag van de meedogenloosheid en wreedheid waarmee ‘minderwaardig leven’ werd uitgeroeid. Het culminatiepunt is de poging om alle Joden in Europa op te sporen en in vernietigingskampen om het leven te brengen. Het zijn hoofdstukken die je met ingehouden adem leest. Wat doen mensen elkaar aan terwijl het om volstrekt onschuldige en weerloze mensen gaat!

Als je een ideologie of geloof kunt toetsen op het beschavingsniveau door te kijken hoe er over de medemens wordt gesproken, is het interessant hoe dat ligt in de Joodse religie. Joden werden weggezet als ‘ongedierte’. Maar hoe schrijven Joden over hun medemens?
Rabbijn Jonathan Sacks (overleden in 2020) schrijft: “Wij allemaal, ongeacht klasse, huidskleur of cultuur, zijn gemaakt naar het evenbeeld en de gelijkenis van God… Er valt daarom niet te marchanderen met de waardigheid van de mens… de joods-christelijke ethiek leert ons de sporen van God te zien in het gezicht van de ander.” (Jonathan Sacks: De kracht van ideeën, blz. 172-174, 2022). Dit is een fundamenteel verschil met en het radicaal tegenovergestelde van het fascistisch denken en het onderscheidt zich zelfs gunstig van het Verlichtingsdenken over minderheden. Het gehalte van de Joodse religie blijkt hier van een hoger niveau te zijn dan dat van Voltaire en Kant die zichzelf verheven voelden boven zwarte mensen en joden.

Waardevol is het slothoofdstuk dat de vraag bespreekt in hoeverre Forum voor Democratie en Thierry Baudet in fascistisch vaarwater terecht zijn gekomen. Er zijn verschillen. Het sociaaleconomische programma van FvD bijvoorbeeld is rechts-liberaal. Maar er zijn ook heel wat bedenkelijke overeenkomsten. En inderdaad radicaliseert FvD onder leiding van Baudet in rap tempo en glijdt de partij af naar het fascisme. FvD is niet vrij van racisme, antisemitisme, is positief over agressor Poetin als autoritair leider, en kondig tribunalen aan als ze aan de macht komen.

Robin te Slaa schreef een formidabel boek dat getuigt van enorme belezenheid en een grondige kennis van zaken. Het is zeer aan te raden dit boek te lezen. We moeten het niet zoeken in heetgebakerde tweets op de sociale media, maar gewapend met feiten en goede argumenten aan het debat deelnemen.

Valt er nog iets aan te merken op dit waardevolle boek? Misschien mag ik wijzen op het ontbreken van de naam van Carl Schmitt (1888-1985). Deze rechtsgeleerde was berucht vanwege zijn verdediging van het naziregime. Jean-Louis Vullierme noemt Schmitt de ‘belichaming van juridische schaamteloosheid’ in zijn streven naar een nationalistische, autoritaire en militaire staat (Jean-Louis Vullierme, De spiegel van het Westen. Het nazisme en de Westerse beschaving, blz. 223, Amsterdam, 2015). Te Slaa noemt dit boek wel in zijn literatuuropgave.
Volgens Schmitt komt de titel van soeverein toe aan degene die de macht heeft om de noodtoestand uit te roepen en daarmee de rechtsorde op te schorten. En dat is precies wat Hitler deed nadat hij in 1933 aan de macht kwam. Schmitt deelde de samenleving op in mensen die erbij horen en die er niet bij horen. Tegenover het ‘wij” staat altijd een “zij” (joden bijvoorbeeld, want hun loyaliteit lag niet uitsluitend bij de staat).

A. Heumakers schrijft dat Schmitt meewerkte aan wetgeving die de basis legde voor de dictatuur van Hitler. Schmitt verdedigde in 1934 de moordpartij op de top van de SA (‘der Führer schützt das Recht’). (A. Heumakers, Langs de afgrond. Het nut van foute denkers, blz. 150, Amsterdam, 2020). Ook dit boek wordt in de literatuuropgave genoemd.
Schmitt organiseerde in 1936 een conferentie over joden en de rechtswetenschap. Joden waren een ‘doodsvijand’ en dat vroeg om een zuivering van de staat. Volgens Gert-Jan van der Heiden ging het antisemitisme van Schmitt terug op Marcion (85-160) die het Nieuwe Testament wilde ontdoen van joodse smetten (Gert-Jan van der Heiden, Het uitschot en de geest, blz. 167-168, Nijmegen, 2018).

Misschien had ook Schmitt een plekje ‘verdiend’ in dit boek. Het is maar een suggestie. De nazi’s manoeuvreerden Schmitt overigens in 1936 op een zijspoor omdat ze in hem meer een opportunist dan een nazi zagen. Evengoed stond hij in de jaren daarvoor wel bekend als ‘de kroonjurist van het Derde Rijk’.
Robin te Slaa (1969) is historicus en auteur van een groot aantal publicaties. Hij geldt terecht als expert op het gebied van het fascisme. In zijn dankwoord roemt hij de prettige samenwerking met Boom Uitgevers. En inderdaad is het resultaat van die samenwerking een indrukwekkend boek.

ISBN 9789024451364 | Paperback | Omvang 411 blz. | Boom Uitgevers | oktober 2022

© Henk Hofman, 19 oktober 2022.

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER