De Vikingen
Een nieuwe geschiedenis
Neil Price

In de jaren zestig van de vorige eeuw waren de dikke handboeken van J. de Rek heel populair bij docenten die het vak geschiedenis doceerden. Die handboeken waren ook voor mij de basis van mijn lessen toen ik zelf voor de klas kwam te staan. De Rek was hoofdonderwijzer op een school in de omgeving van Lunteren. Tijdens de oorlog redde hij tientallen Joden uit Amsterdam door ze in de omgeving van Lunteren te laten onderduiken. De Joodse historicus J. Presser, van wie hij vóór de Tweede Wereldoorlog les had gehad, nam hij in eigen huis op. In 1943 werd De Rek leraar geschiedenis aan het Hervormd Lyceum in Amsterdam. Vanaf 1998 leerde ik die school goed kennen toen ik op een zusterschool onder hetzelfde bestuur kwam te werken.

Ik heb eens opgezocht wat De Rek in deel I van zijn standaardwerk te melden had over de Vikingen (Van Hunebed tot Hanzestad, blz. 138). Mijn idee was dat die tekst wel verouderd zou zijn in het licht van het boek van Neil Price over de Vikingen. Tot mijn verrassing is de tekst van De Rek echter nog steeds actueel. Hij schrijft dat de Vikingen een slechte naam hebben, maar dat dit komt omdat monniken de geschiedschrijvers van hun tijd waren. En de Vikingen plunderden eerst en het grondigst de kerken en kloosters leeg. Daar viel het meeste te halen voor de plunderaars. Modern archeologisch onderzoek heeft echter aangetoond, aldus De Rek, dat de Vikingen pioniers waren op het gebied van handel en op technisch en artistiek gebied erg begaafd waren. “Aldus hebben zij een belangrijke bijdrage geleverd voor de bouw van het moderne Europa”. Deze beschrijving van De Rek is, als je naast het boek van Price legt, nog steeds accuraat, ook 60 jaar na dato.

Price baseert zijn studie over de Vikingen ook op archeologisch onderzoek dat na de jaren zestig is voortgezet en dus nog meer inzichten en gegevens oplevert dan in de tijd van De Rek. Daarnaast is van belang dat Price schrijft vanuit het perspectief van de Vikingen zelf en niet vanuit het standpunt van de slachtoffers. Het levert een gedegen en meeslepend geschreven boek op. Hier geen droge kost, maar boeiende geschiedenis.

Het boek opent met acht kaartjes die inzicht geven over het woongebied van de Vikingen en hun ontdekkingsreizen en strooptochten.
In het Woord Vooraf geeft de schrijver aan dat de Vikingen in de periode tussen 750 en 1050 na Chr. de politieke en culturele kaart van Europa hebben getransformeerd. Het zijn niet alleen plunderaars en brandstichters, maar ook de exporteurs van nieuwe ideeën en technieken.

Deel I beschrijft het thuisland van de Vikingen, hun huis, hun sociale netwerk, hun wetten, hun religie en hun omgang met de doden.
Deel II bespreekt de veroveringstochten van de Vikingen.
Deel III de nieuwe wereld die als gevolg van de maritieme expansie van de Vikingen is ontstaan en het einde van het Vikingtijdperk.

Uit de overvloed van thema’s kies ik er drie die ik beknopt uitwerk.

De Vikingmaatschappij wordt als patriarchaal (1) gezien. Volgens dit boek bezaten vrouwen echter een grote mate van zelfstandigheid en vrijheid. Vrouwen konden gemakkelijk van hun man scheiden en dat kwam ook regelmatig voor (blz. 119). Vrouwen hadden de leiding over de boerderij. Ze konden het woord voeren in de rechtszaal, bezaten land, dreven handel. En vooral in de cultus vervulden ze een prominente rol. Politiek bleef aan mannen voorbehouden (blz. 163). Ook was het niet acceptabel dat vrouwen zich als mannen kleedden (blz. 176).

Op een ander thema scoren de Vikingen helaas heel slecht. Het was een slavenmaatschappij (2). “Het resultaat van de plundertochten en militaire campagnes was een enorme toename van het aantal slaven in Scandinavië” (blz. 148).  Slavinnen konden het extra slecht treffen als zij seksueel misbruikt werden door hun eigenaar. “De slavenhouder kon per definitie niet worden beschuldigd van verkrachting van zijn eigen slavin omdat zij als bezitting geen rechten had binnen zijn huishouden en hij met haar lichaam kon doen wat hij wilde.” (blz. 151) Achter deze droge zinnen gaat het verdriet, de angst en het leed schuil van duizenden mensen die her en der in Europa plotseling weggerukt werden uit het gewone leven.

Schapen waren vanwege de wolopbrengst (3) erg belangrijk voor de Scandinavische samenleving. Wol werd gebruikt voor het maken van de zeilen, voor dik gevoerde kleding op zee, voor dekens, tenten, touwen en tuigage. Alleen voor de zeilen was al een jaarproductie van ongeveer twee miljoen schapen nodig. De enorme behoefte aan wol had tot gevolg dat er grote kudden schapen werden gehouden. En dat bracht weer veel bedrijvigheid met zich mee. Herders, scheerders, spinners, wevers, ververs, waren er druk mee. Maar de werkomstandigheden in de schuurtjes waren meestal afschuwelijk. Het eentonige werk in de slecht verlichte gebouwen was funest voor de ogen. De rondzwevende woldeeltjes werden met elke ademtocht de longen ingezogen. De lucht was bedompt en vervuld van hoestgeluiden. In de duisternis van de winter was alles nog erger en werd er alleen bij het licht van kaarsen gewerkt (blz. 379).

De kerstening van Scandinavië heeft geen merkbare matigende invloed gehad op de scherpe kantjes van de Vikingmaatschappij, zoals slavernij en plundertochten. Het boek maakt er in ieder geval geen melding van. Lokale heersers gingen over tot het christendom en de bevolking volgde, maar oude gebruiken bleven voortleven (blz. 428-429).

Op blz. 209 staat een wat warrige passage over de ‘godsdiensten van het boek’ die gehoorzaamheid van de gelovigen vragen, wat belangrijk is voor de goedkeuring van de goden. Maar de godsdiensten van het boek (Jodendom, Christendom en Islam) zijn strikt monotheïstisch.

Neil Price schreef een fascinerend boek over de Vikingen. Het Wikipedia-artikel over de Vikingen zal op een aantal punten bijgesteld moeten worden. Zo meldt Wikipedia dat overbevolking een belangrijke factor was voor het ondernemen van de lange en gevaarlijke reizen over zee. Maar volgens dit boek was er geen sprake van overbevolking. “Demografie is zelfs de minst overtuigende verklaring voor de plundertochten” (blz. 309).

In het boek staan verder veel afbeeldingen en er is ook nog een prachtig kleurenkatern opgenomen. Een uitgebreid overzicht van bronnen en een register sluiten het geheel af. Het boek beveel ik van harte aan.

Neil Price is hoogleraar archeologie aan de Universiteit van Uppsala. De vertaling is van Roelof Posthuma.

© Henk Hofman, 8 september 2020

ISBN 9789046827116 | Paperback | Uitgeverij Nieuw Amsterdam | Omvang 588 blz. | september 2020

Lees de reacties op het Forum en/of klik HIER