http://www.hermandedijn.be

Rituelen
Waarom we niet zonder kunnen
Herman de Dijn

In dit boek onderzoekt de auteur – emeritus hoogleraar filosofie in Leuven – niet alleen de inhoud en betekenis van rituelen maar hij plaatst deze ook in een groter kader want 'onze verhouding tot ‘betekenisvolle’ zaken is nauw verbonden met wonder, symbool en ritueel’, pag. 20. Daarom zet het boek in met de verwondering die een typisch menselijke eigenschap is: ‘De capaciteit tot verwondering, dat is wat de mens tot mens maakt’, luidt de eerste zin van het voorwoord, pag. 9.

Er worden diverse soorten verwondering onderscheiden: de kinderlijke over bv. een regenboog, de wetenschappelijk-cognitieve en de esthetische.
Alles om ons heen wat ons verwondert wordt vooral gekenmerkt door coincidentia oppositorum (= tegenstellingen die elkaar ontmoeten): ‘Het is het meest onooglijke én het absolute, het meest kwetsbare én het meest belangrijke, het eeuwige in het vlietende’, pag. 52.
In die verwondering zijn mensen bezig met datgene wat voor hun leven van betekenis is: ‘In de leefwereld interesseren de dingen ons niet louter als zaken die we strikt cognitief kunnen begrijpen en op basis daarvan gebruiken, zaken die verband houden met wetenschap, techniek en puur pragmatische beheersing. In de leefwereld gaat het om de dingen vooral in zoverre ze voor ons relevantie hebben: dingen waarover we niet alleen kunnen spreken, maar die ons aan-spreken, ons niet onverschillig laten’, pag. 20.
We worden daardoor overweldigd en ervaren daarin de rijkdom van ons bestaan en om met die verwondering om te gaan, ontstaan en hanteren we rituelen die zowel religieus als niet-religieus kunnen zijn, de kerkelijke eredienst maar ook de wijze waarop mensen tegenwoordig afscheid nemen van hun geliefden.

De auteur staat ook stil bij de verhouding tussen wetenschap en wonder en komt tot de conclusie dat het een het ander niet uitsluit: ‘Slechts in een cultuur waarin de nieuwsgierigheid als cognitieve verwondering echte vrijheid krijgt, kan de wetenschap ontstaan en floreren’, pag. 79
Wetenschap heeft een andere strekking: is er om te informeren en te verklaren maar stelt geen zin-vragen.
Het wonder in ons bestaan vraagt om een andere houding, namelijk ontvankelijkheid. Hier klinken woorden die aan Pascal doen denken (die in dit verband echter niet wordt genoemd): ‘Er is een weten van het hart, dat de diepere betekenissen heeft leren lezen en vatten’, pag. 84. (Pascal zei namelijk: Het hart heeft zijn redenen die de rede niet kent).
Het wonder hoeft niet het boven-natuurlijke, het abnormale te zijn maar kan het gewone zijn dat zich ineens in een diepere betekenis aan ons openbaart. Een mooi voorbeeld is de glimlach die wetenschappelijk een samentrekking van spieren is maar in onze omgang met elkaar zoveel méér is dan deze medische verklaring.
Het is goed dat de auteur benoemt dat er in de huidige beoefening van wetenschap ‘contemplatieve momenten’ kunnen zijn waarin de mens zijn kleinheid ervaart in het grote heelal.

Uiteindelijk is de mens niet gericht op rationeel doorgronden maar op datgene wat zijn bestaan zin geeft. Daarom zijn er mythen die in riten / rituelen worden vertaald. Dit alles geeft inhoud aan onze menselijke beschaving. Deze rituelen kunnen opvallend zijn door speciale kleding (bij een uitvaart of feest), speciale plaatsen (kerken, monumenten) of speciale tijden (algemene en religieuze feestdagen). Daarnaast zijn er minder opvallende rituelen waarvan we ons minder bewust zijn zoals cultureel bepaalde gebruiken rond eten en drinken.

Wat kenmerkt het ritueel? ‘Het ritueel is tegelijk uniek en een repetitie: in de herhaling gebeurt het unieke, de epifanie (=verschijning) van het wonder’, pag. 103. Rituelen hebben een symbolisch karakter: de wijze waarop het wonder onder ons aanwezig is. In dat verband is er deze prachtige zin: ‘Het gelaat of gezicht is in zijn concreetheid het symbool van de persoon: het reveleert (=openbaart) de ‘ziel’, zoals men dat uitdrukt’, pag. 112.
Symbolen en rituelen verbinden ons leven met datgene wat boven onze werkelijkheid uitstijgt: ‘Religieuze rituelen en symbolen betreffen de dieptedimensie van het menselijk leven en samenleven. Ze betreffen eindigheid en gekwetstheid, geluk, lijden en dood, trouw en verraad, zonde en schuld’, pag. 116.

Dit boek zal niet voor iedereen gemakkelijk leesbaar zal zijn, deels omdat de opbouw niet strak genoeg is en de schrijver zijn uiteindelijke doel niet scherp genoeg heeft afgebakend. Wellicht had een afzonderlijke uitleg van begrippen die vervolgens bij elkaar worden gebracht en in verband worden gezet, kunnen helpen bij een duidelijker verhaal. Woordgebruik en zinsopbouw vragen om aandachtig lezen teneinde te begrijpen wat de auteur wil zeggen. Ook lijkt het erop dat de auteur meer wil zeggen dat de titel suggereert. Zo zijn er twee delen over secularisering en de gevolgen daarvan. Uiteraard heeft dit invloed op traditionele rituelen en het ontstaan van nieuwe rituelen maar deze delen hadden wel beknopter gekund.

Dit boek bespreekt meer dan alleen rituelen wat de lezer vanuit de titel zou verwachten. De auteur wil graag – en ook wel terecht - rituelen in zo’n breed kader plaatsen (secularisering) dat het menig lezer niet altijd helemaal duidelijk zal zijn waar het nu precies om gaat in dit boek dat weliswaar in de kern een mooie inhoud heeft die bij een scherpere focus helderder voor het voetlicht was gekomen.

ISBN 9789463103459 | Paperback | 294 pagina’s | Polis | september 2018

© Evert van der Veen, 18 september 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER

Drie vormen van weten
Over ethiek, wetenschap en moraalfilosofie
Herman de Dijn


In dit boek zet de auteur, emeritus hoogleraar filosofie in Leuven, de verhouding tussen ethiek, wetenschap en moraalfilosofie uiteen: ‘In één zin samengevat is de moraalfilosofische stelling van dit boek: ‘wetenschap en ethiek zijn radicaal verschillende vormen van weten en praktijk’, pag. 8. Ze vullen elkaar aan en staan niet met elkaar in conflict, hebben elkaar ook nodig maar hebben elk hun eigen invalshoek.

Eerst legt de auteur uit wat hij onder wetenschap verstaat: ‘empirisch ondersteund theoretisch weten’, pag. 26. Wetenschap dient niet de pretentie van waarheid te hebben maar streeft naar verklaring, analyse en verbanden van de wereld om ons heen.

Ethiek is de morele betekenis van feiten: de wijze waarop wij deze waarderen en daar waarde aan toekennen. ‘Geen beschaving zonder ethiek’ is dan ook de stelling van De Dijn, pag. 32. Ethisch weten is een andere vorm van kennis die uiteindelijk dieper gaat en een innerlijke zekerheid, overtuiging kent waarbij mensen zich op medemensen en de samenleving betrokken voelen. Het gaat daarbij niet om ‘waar gebeurd’ maar om datgene wat voor ons mens-zijn waar is en waar ‘we ons niet aan kunnen of mogen onttrekken’, pag. 35. Ethiek draagt bij aan het leven zelf en daarom mogen we deze in onze huidige, sterk technocratisch ingestelde tijd, niet verontachtzamen. Ethiek houdt de menselijke waardigheid hoog en voelt intuïtief aan dat mensen respect en integriteit verdienen. Wetenschap is een kwestie van zijn, ethiek van moeten, aldus de auteur. Liever zou ik hier het woord ‘behoren’ gebruiken want dat wordt bedoeld: datgene wat wenselijk is, voortkomend uit menselijk verlangen en idealisme. 

De huidige ethiek staat los van religie en kent waarden als respect voor de ander, autonomie en wil mensen in hun identiteit en situatie niet schaden. De auteur pleit ervoor dat de moderne ethiek niet rationeel wordt maar betekenis hecht aan mensen en gebeurtenissen. Dit waardekader is belangrijk zodat mensen ook vandaag in hun volle existentie tot hun recht komen in onze zakelijk gekleurde wereld.
De Dijn ziet daarom graag dat ethiek deel blijft uitmaken van onze attitude waardoor er ‘interne vertrouwdheid met de praktijk’ blijft bestaan, pag. 158. Dat is zijn drijfveer in dit boek: dat mensen oog en hart blijven houden voor datgene wat het leven inhoud, zin en betekenis geeft.
In dat kader gebruikt hij zelfs de religieus klinkende term ‘heiligheid van de mens’ waarmee hij opkomt voor het eigene van mensen. ‘Ethiek is geen specialisme, ze is een onderdeel van de menselijke leefwereld, die onvermijdelijk historisch-cultureel bepaald is’, pag. 166.

Dit waardevolle boek levert een goede bijdrage aan de hedendaagse mens- en maatschappijbeschouwing. Het boek is voor de meeste mensen goed te lezen maar vraagt wel om enige aandacht om de inhoud goed te doorgronden.

ISBN 9789463102285 | Paperback | 199 pagina's | Uitgeverij Polis/New Book Collective | februari 2017

© Evert van der Veen, 12 juni 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER