Het Lam Gods
Een verhaal van God en mens
Peter Schmidt

Dit boek is bijna een thriller, zo spannend leest het verhaal. De schrijver werpt tal van moeilijke vragen op, die hij vervolgens scherpzinnig ontleedt om te eindigen met een ontknoping: het bevrijdende antwoord. Alleen gaat het hier niet om criminologie, maar om kunst op het hoogste niveau, namelijk een schilderij van de gebroeders Van Eyck: Het Lam Gods.
Wat voor lastige vragen zijn daar vandaag de dag nog over te stellen kan men zich afvragen.
Wel, die zijn er in overvloed.

Wat was het aandeel van Jan en wat het aandeel van Hubrecht van Eyck? Wie heeft wat wanneer gemaakt? Wat is de bedoeling van het kunstwerk, de centrale boodschap? Hoe zit het met de iconografie van al die groepen op het schilderij en het onderliggende verband? Stelt de tronende figuur op het middenpaneel God de Vader voor of God de Zoon?

Het Lam Gods is geschilderd tussen 1420 en 1432 en is tentoongesteld in de Sint-Baafskathedraal in Gent. Een kathedraal waar ook leden van de Orde van het Gulden Vlies bijeenkomsten hielden. Eén paneel, voorstellende De Rechtvaardige Rechters, is een kopie. Het origineel is gestolen en nooit teruggevonden.

Kunstliefhebbers spreken in superlatieven over dit retabel (altaarstuk) dat uit vierentwintig panelen bestaat, die met scharnieren geopend en gesloten kunnen worden. Bijvoorbeeld Patrick de Rynck, die een bezoekersgids voor de kathedraal schreef. Hij wijst op het formaat met het grote aantal luiken en roemt de superieure schilderkwaliteiten en de complexe beeldtaal.

Op de buitenluiken zijn de opdrachtgevers afgebeeld: Joos Vijd en zijn vrouw Elisabeth Borluut. Een zeer welvarend, maar kinderloos gebleven echtpaar. Vijd en zijn vrouw bekostigden niet alleen het schilderij, maar ook de inrichting en de glasramen van de kapel waarin Het Lam Gods kwam te staan. Als tegenprestatie zou er ‘eeuwig’ een dagelijkse mis voor hun zielenheil gehouden worden. Eeuwig was in dit geval tot aan het eind van de achttiende eeuw.

Het boek van Peter Schmidt is gestructureerd rond drie thema’s. In het eerste deel gaat het over de stad Gent, de kathedraal, de opdrachtgevers en de schilders Van Eyck. Deel 2 bespreekt de interpretatie van het schilderij: welke problemen zijn er op dit gebied, wat zeggen oude bronnen, welke aanwijzingen zijn er vanuit de heilige schrift? Deel 3 is beslist het hoogtepunt van dit boek. De schrijver neemt de lezer mee op ‘een wandeling’ langs de luiken van het retabel. Van elk paneel zijn fraaie afbeeldingen opgenomen waarvan de auteur de iconografische aspecten bespreekt.

Als voorbeeld van de nauwkeurige werkwijze van Peter Schmidt noem ik paneel nr. 16 van het geopende kunstwerk (blz. 122). Wie is de indrukwekkende persoon, gezeten op een troon en geflankeerd door Maria en Johannes de Doper? Veel bezoekers zien er God de Vader in en – merkwaardig – gidsen vertellen het ook zo (blz. 138). Ook in de oudste beschrijvingen van het retabel is die opvatting terug te vinden.

Schmidt analyseert de afbeelding, onderzoekt de teksten die de goddelijke gestalte omringen, ontleedt Bijbelteksten en geschriften van kerkvaders, bestudeert de Bijzantijnse en Middeleeuwse iconografie. Zijn conclusie is dat tussen Maria en Johannes de Doper de tronende Christus wordt afgebeeld. Het ligt eigenlijk ook voor de hand, want Maria is de moeder en Johannes de Doper de voorloper van Christus. Onder de massa mozaïeken, iconen, panelen en sculpturen is tot aan het einde van de Middeleeuwen niet één voorstelling te vinden waarin God de Vader op die plek gepositioneerd wordt. Ik vat hier samen wat Schmidt in een twintigtal bladzijden uiteenrafelt. Het is een spannend betoog waarin de schrijver tal van inzichten, aspecten en feiten tegen elkaar afweegt om tot deze conclusie te komen, die mij onweerlegbaar lijkt.

De lezer verneemt hoe ongelooflijk nauwkeurig de twee schilders gewerkt hebben. Aan de gelaatsuitdrukking van de zangers valt te onderscheiden of zij een hoge dan wel lage stem zingen. Het orgelpositief is in onze tijd nagemaakt volgens de nauwkeurige afbeelding en is bespeelbaar. Adam heeft lichtpuntjes in de ogen. Eva weer niet, want zij stond met de rug naar het raam waardoor het licht binnenviel. De letters in het boek van Maria zijn leesbaar. Aan de hand daarvan kon de titel van het boek opgespoord worden.

Schmidt gaat uiterst nauwgezet te werk. Opvallend is dat hij in Bijbelverhalen mythologisch gekleurde verhalen ziet (blz. 99). Verderop noemt hij de zondeval in het paradijs ‘de beroemde Bijbelse mythe’ (blz. 127). Daar zit een mening achter: als iemand ‘enkel en alleen exacte wetenschap als bron van waarheid kan aanvaarden zijn dergelijke teksten uiteraard dood’ (blz. 83). Een opvallend standpunt voor een priester-theoloog, waarbij de vraag gesteld kan worden of wetenschap werkelijk de enige bron van waarheid is. Wetenschap kan er ook geheel naast zitten. Daarvan noemt Schmidt heel frappant zelf een treffend voorbeeld. Na de restauratie van kunstwerken gaat soms ‘een ton aan literatuur naar de prullenmand’ (blz. 9).

Desniettemin schreef Schmidt een standaardwerk over een ander standaardwerk, namelijk Het Lam Gods. Hij is titulair-kanunnik van de Sint-Baafskathedraal, doctor in de theologie en lid van de European Academy of Sciences and Arts in Wenen. Zijn dissertatie ging over “2000 jaar Christus in kunst en cultuur”.

De uitgever verdient een groot compliment voor de wijze waarop dit fraai geïllustreerde werk is uitgegeven tegen een schappelijke prijs. Prachtig zoals met dit boek een hoogtepunt uit het culturele verleden wordt doorgegeven aan een nieuwe generatie.

ISBN 9789056155841 | Hardcover | Omvang 208 blz. | Uitgever Sterck & De Vreese | mei 2020

© Henk Hofman, 11 januari 2022.

Lees de reacties op het Forum en of klik HIER