De avond is ongemak
Marieke Lucas Rijneveld

‘In de deuropening draaide hij zich nog eenmaal om en zwaaide naar me, de scène die ik later in mijn hoofd steeds zou afspelen, tot zijn arm niet meer omhoogging en ik begon te twijfelen of we überhaupt wel afscheid hadden genomen.’

In een streng gelovig boerengezin slaat de dood van de oudste zoon alle gezinsleden lam, de ouders, een jongere broer en twee zusjes. De middelste is de ik-verteller. Zij beschrijft haar eigen ellende, terwijl ze observeert hoe de anderen reageren. Het aloude gezegde: ‘waar hebben we het aan verdiend, dat God ons zo straft’,

Het meisje, tien jaar oud, was heftig verontwaardigd geweest toen Matthies, haar oudere broer, ging schaatsen en zij niet mee mocht, en terwijl zij haar konijn verzorgt, waarvan ze weet dat die binnen afzienbare tijd op tafel in een schaal zal liggen, vraagt ze God of hij alsjeblieft niet haar konijn wil nemen, maar Matthies…

Ze kan bij niemand haar gevoelens kwijt, over de dode mag niet meer gesproken worden. Ze verschuilt zich in haar jas, die ze niet meer uit zal trekken. Vanaf dan is haar naam Jas. Als in de consternatie die volgt haar konijn blijft leven – er zal geen Kerst gevierd worden, de reeds versierde boom verdwijnt – kan ze daar niet blij mee zijn. Haar schuldgevoel is te groot.

In deze gereformeerde wereld waar een computer of mobieltje uit den boze zijn en de televisie alleen Nederland 1, 2 en 3 biedt; waar de Bijbel hun enige leesvoer mag zijn; waar de ouderlingen iedere week op bezoek komen om te controleren of iedereen zich nog wel volgens de regels gedraagt en waar de dominee Bijbelteksten van de kansel schreeuwt, in deze wereld staan ook de ouders machteloos. Niet dat zij er moeite voor doen, zij hebben hun eigen ellende, en zien niet eens hoezeer hun overgebleven kinderen hun broer missen. Zij zien niet hoe Obbe, de vijftienjarige, zijn puberale behoeften omzet in nogal macabere experimenten met zijn zusjes, en zelfs een vriendinnetje. Zij hebben er geen oog voor dat Jas probeert uit te zoeken wat het eigenlijk is, de dood. Zij is een gevoelig kind, dat krampachtig probeert de wereld bij elkaar te houden, te herstellen. ‘als de padden die zij in een emmer op haar kamer heeft, maar willen gaan paren, dan komt het met vader en moeder ook weer goed.’

De moeder eet nauwelijks meer, de vader loopt weg als het hem te veel wordt (maar hij komt op tijd terug voor de koffie). Zoals Jas met het aanhouden van de jas zichzelf bijeen probeert te houden, zo is er ook het feit dat ze haar ontlasting vasthoudt. Zuivere logica van een kind: vasthouden wat je kan, om niet de grip op het leven te verliezen. Haar buik is strak en gezwollen, maar ook hier reageren de ouders niet adequaat op. Moeder doet niets, vader neemt nogal drastische maatregelen die niet echt helpen. En dan slaat het lot nogmaals wreed toe. Er breekt MKZ uit, de veestapel moet geruimd worden.
Het is al vanaf het begin duidelijk: het zal niet goed komen met dit gezin.

‘Volwassenen zijn vaker verwarrend, omdat hun hoofden als een Tetris-spelletje werken en al hun zorgen op de juiste plek moeten inparkeren. Als het er te veel zijn, stapelen ze zich op en loopt alles vast. Game over.’

Het tijdbestek van het verhaal is ongeveer twee jaar. Matthies vindt een paar dagen voor Kerst de dood, en het boek eindigt als weer een Kerst in aantocht is.
Hoewel een tienjarig meisje de verteller is, en je zou verwachten dat een groot deel van haar wereld uit school bestaat, is er nauwelijks sprake van een schoolleven. Ze vertelt dat ze wordt gepest vanwege haar jas, en de juf zegt tegen haar ouders dat zij een grote fantasie heeft, maar dat is het wel. Seizoenen spelen geen rol, over vakanties wordt niet gesproken, behalve dat Hanna een keer gaat logeren bij oma. Die ook al niets in de gaten heeft.

Dat de ouders niet zien hoe de andere kinderen afglijden, valt nog te begrijpen, maar hoe kan het dat op de scholen waar de kinderen heen gaan niemand doorheeft dat het fout loopt. Hoe kan het dat in een dorp waar de kerkgangers elkaar allemaal kennen niemand dat opmerkt?
Alleen de dierenarts vraagt aan Jas of het goed gaat, maar ook hij laat zich sussen, en doet niets.

Deze beklemmende roman deed mij denken aan ‘het meisje met de lucifers’, dezelfde donkere sfeer, zonder uitzicht op een goede afloop. Dezelfde kinderlogica, die dramatische wendingen tot gevolg heeft. Een niet begrijpen van de wereld rondom, en er zelf een draai aan geven.
De taal is bijna te mooi voor het verhaal. Marieke Lucas Rijneveld hanteert namelijk een mooie schrijfstijl, zij is duidelijk een dichter. Op iedere pagina vind je prachtige zinnen of zinsdelen.

‘Moeder draait zich steevast van rechts naar links naar rechts voordat ze haar pasvorm vindt’

‘Niemand kent mijn hart. Het zit diep verborgen achter jas, huid en ribben. In moeders buik is mijn hart negen maanden belangrijk geweest, maar eenmaal uit de buik maakt niemand zich er meer druk om of het wel genoeg slagen per uur maakt, schrikt niemand wanneer het even stilvalt of zo snel begint te kloppen dat er wel sprake moet zijn van angst of opwinding.’

Marieke Lucas Rijneveld (1991) is dichter en schrijver. De bundel Kalfsvlies was haar poeziedebuut, De avond is ongemak is haar prozadebuut.

ISBN 9789025444112 | paperback | 272 pagina's | Uitgeverij Atlas Contact | januari 2018

© Marjo, 20 maart 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER