De verzuimcoördinator
Over beeld, afwezigheid, bedrog
Nicole Montagne

De Verzuimcoördinator is een essay- en verhalenbundel over afwezigheid, over dat wat er niet is. De titel is derhalve treffend gevonden, want dat is precies wat een verzuimcoördinator doet; het is iemand die louter afwezigheid reguleert, hij of zij vult de dagen met het registreren van leerlingen die er niet zijn. Ook de illustratie op de voorkant, een afbeelding van het schilderij De absintdrinker, onderstreept het thema; een man zittend aan een tafeltje in een café met zijn gezicht tussen zijn handen geklemd, terwijl een naakte, transparante groene vrouw met haar billen op de tafelrand zit. Door die transparantheid en door de titel van het schilderij weten we dat ze vooral in de verbeelding van de man bestaat. Ze is er, maar tegelijkertijd is ze er ook niet.

Nicole Montagne onderzoekt in dit boek ook vooral wat er níet is. Haar partner heeft haar na zestien jaar verlaten, nadat hij haar jarenlang systematisch en op allerlei mogelijke manieren bleek te hebben bedrogen. Hij bleek een schaduwbestaan te hebben met vrouwen en geld en schimmige zaken en veel leugens en bedrog. Personen uit verhalen bleken niet te bestaan en personen en gebeurtenissen die al die jaren wel een belangrijke rol in zijn leven hadden gespeeld werden verzwegen. In het boek probeert ze met grote distantie, als een onderzoeker die iets ontleden wil, te reconstrueren hoe het creëren en presenteren van een heel andere werkelijkheid nu eigenlijk in zijn werk gaat. Hoe werkt de psyche van een bedrieger, waarom doet iemand wat hij doet, waarom fabuleert iemand? En hoe komt het dat wij geloven in dat wat er niet is. Ze gebruikt hier hiervoor naast haar eigen ervaringen de kunst en literatuur om er iets meer van te begrijpen.

Nadat het bedrog aan het licht kwam, kreeg ze zo af en toe de vraag of ze echt niet door had dat ze jarenlang werd voorgelogen en bedrogen. Maar hoe kun je weten dat je belogen wordt als je slecht een gedeelte van de werkelijkheid blijkt te hebben gezien en gehoord. Het was liegen door omissie; voor een deel de waarheid vertellen en voor een deel niet. Daar is nauwelijks een vinger achter te krijgen omdat je slechts een uitsnede en niet het hele verhaal te zien krijgt, het is een sluwe vertelwijze en het zet de toehoorder van meet aan op het verkeerde been.

Achteraf toen niets bleek te zijn wat het leek, bleek ook háár hele verleden daardoor met terugwerkende kracht ineens anders te zijn dan ze dacht. Zelfs de keuzes die ze toentertijd maakte, bleken gestoeld op valse informatie. Liegen, zo betoogt ze meerdere malen in dit boek, treft de ander existentieel, zelfs in het hart van zijn of haar beslissingen, omdat die genomen worden op grond van een gapend gebrek aan kennis. Als het stof van alle leugens uiteindelijk is neergedaald moet je als het ware je eigen verhaal en de werkelijkheid opnieuw reconstrueren;

Na zijn vertrek zag ik dingen die in het verleden lagen, die ik eerder onmogelijk had kunnen zien. Ik kon de feiten uit de mij bekende maar beperkte context halen en plaatsen in een wijder verband. Dat ging niet meteen, het verstand mag het dan vatten maar de geest is traag en maakt zich niet zomaar los. Aanvankelijk was ik vooral getroffen door ongeloof.

Wat je overhoudt, is een heel ander verhaal. Daardoor werd een groot deel van mijn leven in retroperspectief, volstrekt anders dan ik dacht. Ik kon het niet overdoen, het was al geleefd. En voor een deel was ik daar, op een vreemde manier, zelf niet bij geweest. Maar door het in een andere context te plaatsen, schreef ik mezelf weer ‘binnen’ en wel in mijn eigen levensgeschiedenis. Vergelijk het met Columbus, om eens een ontdekkingsreiziger te noemen. Die dacht dat hij Indië had bereikt terwijl hij Amerika ontdekte. Hij was wel degelijk ergens aangekomen. Alleen niet op de plek die hij dacht.

Door het weglaten en het verplaatsen van een context krijgt dat wat er is dus blijkbaar een heel andere betekenis. In de kunst gebeurt dat met grote regelmaat zoals  bv Marcel Duchamp deed door een urinoir in een museumzaal ten toon te stellen. Ook de fotografie is bij uitstek een kunstvorm waar het weglaten of toevoegen van de context, een totaal andere betekenis aan het verhaal kan geven.

In Europa zijn wij gewend kunst apart te presenteren, het beeld alleen moet autonoom genoeg zijn. Verhalende kunst, zo leerde de schrijfster in de jaren tachtig op de kunstacademie, was vloeken in de kerk. In Japan denkt men daar heel anders over, daar wordt een kunst altijd in een serie gepresenteerd, in relatie met andere beelden. Het beeld krijgt op deze manier zijn betekenis, verander je de volgorde dan verander je ook de context. Ik moest hier aan denken toen ik tijdens het schrijven van deze recensie een nu al iconische serie foto’s zag van de G7-top, een reeks foto’s van een aantal wereldleiders, met Angela Merkel vooraan, staand voor de tafel van een zittende Donald Trump. De foto’s waren in een hele korte tijdspanne genomen, maar iedere invalshoek en iedere klik van de camera later, bracht een totaal ander verhaal. De context en de volgorde bepaalden het beeld en iedere wereldleider gebruikte in zijn presentatie die foto waar hij of zij het beste naar voren kwam om zijn of haar imago zo goed mogelijk te framen.

De ruimte in een verhaal die wij invullen is een terugkerend thema in dit boek. Kunst zet onze verbeelding in werking zodat wij invullen wat wij niet zien. In de abstracte schilderkunst is het weglaten zelfs tot kunst verheven, de schilderijen van Piet Mondriaan zijn daar een bekend voorbeeld van. Mondriaan schilderde in zijn leven een reeks bomen en liet hierbij steeds meer weg, om zo steeds meer tot de kern te komen. Op zijn laatste schilderijen zijn de bomen zo goed als verdwenen en blijft alleen het idee van ‘de boom’ nog over.

In de bundel keert de schrijfster terug naar haar huis in Praag, waar mensen vaak terug verlangen naar het verleden, naar de tijd van vóór de val van de muur. Maar ook hier gaat het vaak niet zo zeer om wat er echt was, maar naar het idee van het verleden dat met zoveel romantisch verlangen omgeven is, dat het niets meer te maken heeft met de werkelijkheid van toen. Net als bij schilderijen en foto’s vullen we ook in het echte verhaal de leegte in de gaten van het verhaal zelf in en wordt het iets wat er in werkelijkheid bestond.

De verzuimcoördinator  is een boeiende zoektocht naar die leegte in de gaten van de werkelijkheid, die je voert naar paden die je bij het onderwerp, leugens en bedrog, niet meteen zou verwachten. En het is ook nog eens erg goed geschreven!

Nicole Montagne is schrijfster en beeldend kunstenaar.

ISBN 9789028427600  | Paperback | 205 pagina's | Uitgeverij Wereldbibliotheek | mei 2018

© Willeke, 21 juni 2018

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER