Over Grenzen
Mark Elchardus

Op de voorkaft van het boek is een grenslijn aangegeven. Een eenvoudige, maar veelzeggende illustratie. Het begrijp ‘grenzen’ is op meerdere manieren op te vatten: het kan gaan over landsgrenzen, maar ook over grenzen aan globalisering en vrijemarkteconomie. Beide aspecten worden in dit boek uitgediept.

Elchardus onderzoekt de historische en sociologische wortels van globalisering. Zijn boek is geconcentreerd rond vier thema’s:

1. De droom van een wereld zonder grenzen botst op ‘grenzen’.
2. Hoe erg is het dat die droom aan zijn einde komt?
3. Waarom beleven veel mensen hun tijd als bedreigend?
4. Waaraan kunnen wij hoop ontlenen?

Globalisering is geen nieuw fenomeen. Tot 1880 is er ruim vierduizend jaar lang nauwelijks sprake van een toename van de welvaart. Dan verandert de industriële omwenteling alles in korte tijd. Tot 1914 lijkt aan globalisering en economische groei geen einde te komen, maar de Grote Oorlog (1914-1918) markeert de heropleving van nationalisme en autarkie. Globalisering is vanaf 1980 tot de grote bankencrisis in 2005 voor de tweede keer toonaangevend. Wij beleven nu het eind van een derde globaliseringsgolf.
Globalisering maakt volgens Elchardus economieën crisisgevoelig, veroorzaakt enorme ongelijkheid, maakt een gemeenschap vatbaar voor cyberaanvallen, bedrijfsspionage en drugscriminaliteit.

Migratie is een belangrijk aspect van globalisering. De gevolgen van migratie voor de migratielanden zelf worden vaak onderschat (blz. 40). We moeten dan denken aan ontvolking, het achterlaten van kinderen bij familie (uit onderzoek blijkt dat deze kinderen opvallend veel last van angstaanvallen en depressies hebben) en aan braindrain (het goed opgeleide deel van de bevolking verdwijnt).

Periodes van globalisering eindigen in normvervaging en ontreddering. De amusementscultuur en het uitgaansleven nemen een hoge vlucht en het gevolg is dat het geboortecijfer snel daalt (blz. 75). Elchardus bespreekt de opvallende overeenkomsten tussen de ‘roaring twenties’ (de jaren rond 1920) en de huidige tijd.

Globalisering heeft zich lang gehuld in het kleed van beschaving: andere volken kregen het geschenk van Westerse waarden, normen, rechtsorde en doelstellingen. Onthutsend is het hoofdstuk over Hitler die zag hoe dat in de Verenigde Staten uitpakte. De Amerikanen dreven de Indianen in reservaten bijeen, koloniseerden het ‘Wilde Westen’ en verkochten dat als een beschavingsoffensief. Het inspireerde Hitler tot zijn zoektocht naar Lebensraum in Oost-Europa en de Sovjet-Unie. De Slaven werden net als de Indianen gezien als een minderwaardig ras en gedeporteerd om ruimte te maken voor Duitse kolonisten.

Geschokt door de confrontatie met dit verleden probeert de internationale gemeenschap met de huidige Globaliseringsgolf een gemeenschap te stichten die iedereen omvat en niemand uitsluit. Voorwaarde is dan wel dat iedereen het basisprincipe van een democratische, seculiere staat, deelt. Dat nu is niet het geval, signaleert Elchardus. Mensen claimen hun eigen waarheid en voelen zich bedreigd als anderen het er niet mee eens zijn.

De Westerse democratie staat onder druk. Het principe van de scheiding van machten is ingeruild voor een hiërarchie van machten. Rechters krijgen de bevoegdheid om te oordelen over overheidsbeleid. Rechters zijn niet verkozen zoals volksvertegenwoordigers dat wel zijn. En rechters hoeven zich niet te verantwoorden zoals parlementariërs dat wel moeten ten opzichte van de kiezer. De rechter die overheidsbeleid moet beoordelen ondermijnt daarom het democratische bestel (blz. 142).

Het Westen zit in een diepe crisis. Welke weg wijst Elchardus aan om uit de impasse te komen? Wat is zijn antwoord op de vierde vraag? De auteur wil een gemeenschap waaraan iedereen deelneemt binnen het kader van dezelfde taal, kennis, waarden en gevoeligheden. Wat migratie betreft is controle nodig, een redelijk asielbeleid en een adequaat optreden tegen illegale migratie. Grenzen moeten er ook komen voor het ‘kapitalisme van de begeerte’. Meer leren genieten van wat er is, en niet altijd verlangen naar wat er niet is.

En dat laatste (genieten van wat er is) kan volop! Het is toch wel heel bijzonder dat in onze tijd nagenoeg alles wat ooit werd geschreven gratis te lezen is. Ontdek dat je ook gelukkig kunt worden van een goed boek (blz. 173).

De schrijver heeft het boek ingedeeld in korte hoofdstukjes van een paar bladzijden. Het boek is als gevolg daarvan prettig leesbaar. Het onderwerp is erg actueel, maar het gesprek erover is ook erg gepolitiseerd. De bijdrage van Elchardus aan de discussie vind ik waardevol. Op Internet lees ik dat Elchardus wat omstreden is geraakt in vrijzinnig-liberale en socialistische kring. Het progressieve blad De Morgen zou hem geschrapt hebben als columnist. Hij zou naar rechts zijn opgeschoven in zijn standpunten. Dat moge zo zijn, het diskwalificeert hem niet op voorhand als gesprekspartner.

Elchardus presenteert zich als wetenschapper, verwijst naar gedegen onderzoeksrapporten en komt met goede argumenten voor de zin en het nut van grenzen. In Nederland is hoogleraar Paul Scheffer tot een vergelijkbare conclusie gekomen.

Mark Elchardus (1946) doceerde sociologie aan de Brown University in de VS en de Vrije Universiteit Brussel. Hij publiceerde tal van boeken en artikelen. Ook is hij (volgens de tekst op de achterflap van het boek) columnist bij De Morgen.

ISBN 9789464750911 | Hardcover | Omvang 1174 blz. | Uitgeverij Ertsberg, België | april 2024

© Henk Hofman, 2 mei 2024

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER.