Het verraad aan de Verlichting
Pleidooi voor een nieuwe vooruitgangsbeweging
Maarten Boudry

De Verlichting in de 18^de eeuw stond model voor een sterk vooruitgangsgeloof. Voor de rationele mens die vertrouwde op wetenschap en techniek lagen betere tijden in het verschiet na eeuwen van onwetendheid en bijgeloof. Dat is ook waargemaakt in de twee daaropvolgende eeuwen: het leven is comfortabel en gezonder geworden, de levenstandaard steeg met sprongen, en binnen hun samenleving genoten burgers ongekende vrijheden.

De schaduwkanten van ongeremde groei en consumptie werden vanaf de tweede helft van de 20^e eeuw scherp zichtbaar. In 1972 verscheen het rapport van de Club van Rome. Daarin werd gewezen op de grenzen aan onbeperkte economische groei: uitputting van natuurlijke hulpbronnen; vervuiling van het milieu en een tekort aan voedsel voor de groeiende wereldbevolking.  Het vooruitgangsgeloof sloeg om in zorg en pessimisme. Vandaag de dag ben je progressief als je op de rem trapt en oproept tot “degrowth”, het tegenovergestelde van groei dus. Progressieven zien de Verlichting nu als een dekmantel voor drie eeuwen van imperialisme en kolonialisme, wat slavernij en uitbuiting van de buiten Europa gelegen wingewesten tot gevolg had.

Volgens Maarten Boudry plegen progressieven hiermee verraad aan de Verlichtingsidealen. In dit boek gaat hij na hoe het tot deze omslag heeft kunnen komen. Tal van denkers (zoals Michel Foucault, Jean-Paul Sartre, Edward Said en Franz Fanon) ondergroeven het Westerse superioriteitsdenken en klaagden het Westen aan wegens racisme, discriminatie, culturele overheersing en onderdrukking.

Boudry is een scherpzinnig denker. Volgens hem hebben we onze welvaart niet afgepakt van andere landen. Plundering en kolonialisme – overigens zo oud als de mensheid bestaat – hebben geen enkel land voor de negentiende eeuw echt rijk gemaakt. Bovendien hebben sommige van de rijkste landen ter wereld, zoals Zuid-Korea, Finland en Zwitserland, nooit noemenswaardige koloniën gehad (blz. 189). Rijkdom nivelleren en herverdelen is het najagen van een illusie. Zonder economische groei heeft de overheid geen extra inkomsten en kan ze geen enkel probleem oplossen. Economische groei is de perfecte gelijkmaker als we naar de koopkracht kijken. Door groei worden luxeproducten steeds betaalbaarder.

Na 1972 zijn de voorspellingen over de uitputting van grondstoffen niet uitgekomen. Grondstoffen werden juist overvloediger, ondanks de toename van de bevolking. Boudry kritiseert de milieubeweging die is blijven steken in een anti-groeidenken. Biologische landbouw is geen oplossing. De opbrengst valt tegen, maar er is wel twee keer meer land voor nodig (blz. 208).

Ook het Gaza-conflict komt ter sprake. Hoewel Israël niet perfect is, is het wel het enige vrije en democratische land in de regio. Er wonen geen Joden in Gaza, maar in Israël wonen wel twee miljoen Arabieren met burgerrechten en vertegenwoordigers in het parlement. Er gaapt een morele kloof tussen Hamas en Israël. En hoe gingen wij in de Tweede Wereldoorlog om met een vijand die ons existentieel bedreigde? Met nog veel minder mededogen. Het is erg gemakkelijk om commentaar te leveren vanuit een veilig huis in onze West-Europese steden (zie blz. 147 en 148).

Het boek eindig met tien aanbevelingen. De eerste is: Groei zegent alles en iedereen. In aanbeveling 8 lezen we dat Europese buitengrenzen broodnodig zijn om de toekomst van onze liberale democratie te beschermen. Aanbeveling 10 kritiseert het voorzorgsbeginsel: je moet eerst aantonen dat een nieuwe technologie veilig is. Dat klinkt redelijk, totdat je beseft dat het nagenoeg onmogelijk is om met zekerheid te bewijzen dat iets veilig is. Daarom is dit principe in de praktijk een rem op innovatie.

Boudry zal zich bij velen niet populair maken met zijn boodschap. Zijn verhaal staat haaks wat op wat in de mainstream-media wordt uitgedragen. Toch noemt hij feiten en heeft hij argumenten die het waard zijn om meegewogen te worden in het debat. Als je standpunten hebt, die voor jou onwrikbaar zijn, is dat prima, maar is het toch nuttig om na te gaan of tegenargumenten valide zijn. Als die bereidheid tot weging van diverse standpunten er niet is, ben je een idealist en draag je een ideologie uit. Het risico is dat op enig moment een ideologie met dwang wordt opgelegd.

Centraal in dit boek staat dat (onbeperkte) groei op zich goed is. Nu is het leven onderworpen aan beperkingen. Ik miste in dit boek een paragraaf waarin ethische restricties en voorwaarden als kader voor groei werden geschetst.

Kortom: een boek dat stof tot nadenken biedt en bestaande standpunten uitdaagt.   

Maarten Boudry (1984), wetenschapsfilosoof en tot 2023 aan de Universiteit van Gent.

ISBN 9789044654356 | Paperback | Omvang: 349 blz. | Uitgeverij Prometheus | 16 april 2025

 © Henk Hofman, 7 augustus 2025

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER