De rechtvaardigen
Hoe een Nederlandse consul duizenden Joden redde
Jan Brokken

Met hulp van de kinderen van Jan Zwartendijk, met gebruikmaking van documenten en getuigenissen van overlevenden reconstrueert de schrijver in dit boek het moedige werk van de Nederlandse consul in Kaunas, Litouwen ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Samen met de de kinderen bezoekt hij ook plaatsen waar de gebeurtenissen destijds plaats vonden.

Het boek heeft een mooie opening waarin Zwartendijk wordt benaderd om consul te worden naast zijn werk voor de Litouwse vestiging van Philips. 13 juni 1940 krijgt hij een telefoontje: ‘De regering in ballingschap zal u binnenkort officieel tot consul benoemen. Een kwestie van dagen’, pag. 84.

De auteur vertelt over het persoonlijke leven en het werk van Zwartendijk, schetst zijn familierelaties en tekent ook de sfeer van de tijd. De dreiging van een Russische inval wordt steeds duidelijker en beheerst het leven van mensen. Het gevaar van opkomend Duitsland werd te weinig gezien volgens de auteur: ‘Ik geloof dat veel mensen in de jaren dertig en de beginjaren veertig niet wilden zien dat een holocaust dreigde’, pag. 61. Wanneer de Russische bezetting een feit is, worden veel mensen weggevoerd naar Siberië. Nationalisten worden opgehangen en Zwartendijk zegt later: ‘Er was geen boom waaraan niemand hing’, pag. 90.

De verdwijning van een Nederlandse priester in Kaunas laat bij Zwartendijk een schuldgevoel achter: had hij dit niet kunnen en moeten voorkomen? Wanneer Poolse Joodse vluchtelingen met een Nederlandse achtergrond zich tot hem wenden, kan hij het niet langer aanzien. Dan begint de consulaire hulpverlening echt op gang te komen. Samen met een Joodse student zet hij een vluchtroute op naar Curaçao die hem de bijnaam/erenaam ‘The Angel of Curaçao’ bezorgt.

In zijn wekelijkse rapport voor Philips schrijft Zwartendijk: ‘Mijn deur wordt platgelopen door Hollanders die op de een of andere manier in de puree gekomen zijn. Als Consul moet ik trachten hen te helpen’, pag. 117. Het wordt voor hem een afmattende dagtaak, van zeven uur ’s morgens tot zes uur ’s avonds. Buiten staan lange rijen mensen gespannen op hun beurt te wachten. Aanvankelijk schrijft hij de visa met de hand maar al gauw ontwikkelt hij een stempel zodat hij alleen nog de naam van de aanvrager en de datum van afgifte met de hand hoeft te schrijven.

Zijn belangeloze inzet redt het leven van 2139 Joden. Anderen worden afgevoerd naar concentratiekampen of buiten Kaunas geëxecuteerd. Hiervan zijn enkele schokkende foto’s opgenomen naast veel portretten van Zwartendijk, zijn familieleden en andere personen die in het boek een belangrijke rol spelen. Het geeft het boek een extra historisch karakter.

Zwartendijk werkt samen met de Japanse consul want de reis naar Curaçao verloopt via dit land. Wanneer de Russen de consulaten sluiten, komt dit werk tot een einde. Ontroerend is de passage waarin de Japanse consul Kaunas verlaat en tot in de vertrekkende trein visa uitschrijft: ‘huilend verliet hij Litouwen’, pag. 215.

Het boek beschrijft ook het werk van de Zweedse consul waaraan door Duitse infiltratie een einde komt, de zeereis naar Japan en het verblijf van vluchtelingen daar. De Japanse consul zet zich enorm in voor de Joden.

‘De Poolse ambassadeur in Japan vroeg iedere keer aan de Pools-Joodse vluchtelingen die zich bij hem meldden: ‘Hoe bent u aan een visum gekomen?’ Het antwoord luidde: ‘Van de Nederlandse consul in Kaunas’. Waarna graaf Romer met een beminnelijke glimlach beaamde: ‘Ah, the Angel of Kaunas?’ ‘, pag. 293. Deze Romer richt het Poolse Comité voor Hulp aan Oorlogsslachtoffers op en schrijft 1195 visa uit waaraan mensen hun leven hebben te danken.

Het boek is omvangrijk en vertelt in feite meer dan alleen het werk van Zwartendijk. Veel verhalen van mensen passeren de revue: vluchtelingen, familieleden en vrienden van Zwartendijk, andere consuls. Van hen zegt de auteur: ‘Ik kom dat bij alle rechtvaardigen tegen: de wil om werkelijk iets te doen’, pag. 315.

In 1963 stelt het ministerie van Buitenlandse Zaken een onderzoek in. Dit levert Zwartendijk aanvankelijk een reprimande op: hij had zich niet aan de regels gehouden. Later volgt eerherstel en erkenning maar die komt helaas voor Zwartendijk te laat. De brief met deze boodschap wordt bezorgd vlak voordat zijn kist uit huis zal worden gedragen want hij is inmiddels overleden. Het Holocaust Research Center stelt vast dat 95% van de Joodse vluchtelingen die Zwartendijk aan een visum heeft geholpen de oorlog hebben overleefd. Nadat twee keer de titel ‘rechtvaardige onder volken’ is afgewezen, wordt deze uiteindelijk, mede door de inzet van Bill Clinton, toegekend. In Kaunas wordt een fraai monument voor Zwartendijk opgericht.

Een prachtig verhaal dat misschien aan kracht had gewonnen wanneer de auteur zich hier en daar wat had beperkt in wat hij allemaal wil vertellen. Nu lijkt het soms alsof hij geen duidelijke keuze heeft kunnen maken uit alle, omvangrijke informatie waarover hij beschikte bij het schrijven van het boek. Desalniettemin is dit boek een waardevol getuigenis over de inzet van mensen voor hun naaste in nood. Hoopgevend in die donkere tijd en inspirerend voor vandaag!

ISBN 9789045036649 | Paperback | 504 pagina’s | Atlas Contact | oktober 2019

© Evert van der Veen, 4 november 2019

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER