Vrijuit
Over Rusland en de liefde voor een land die niet wederzijds bleek te zijn
Iris de Graaf

De auteur (°1991) was Rusland-correspondent voor de NOS. Haar boek begint op 24 februari 2022, de eerste dag van de oorlog die niemand van de geïnterviewde Moskovieten zag aankomen. De staatstelevisie was al wel lang bezig met oorlogsverheerlijking, patriottisme en de roep om “onze kinderen in de Donbas te beschermen tegen de nazi’s”.
Dan vertelt de schrijfster over haar Russische oma Katja (°1923), die in 1942 in Dessau moest gaan werken voor 100 gram brood en een kom soep per dag. Een Friese dwangarbeider, Geert Damstra,  werd er verliefd op haar. Op 20 maart 1945 trouwden ze daar. Ze slaagden erin naar Leeuwarden te vluchten.

De Graaf beschrijft de viering van de ‘Dag van de Verdedigers van het Vaderland’ (23 februari 2022 en 2023): de echtgenotes zijn trots op hun mannen, die nu vechten tegen de ‘nazi’s’. Verder vertelt ze over de laatste pro-Navalny-betoging, de 100.000 à 300.000 corona-doden, de oorlog die al in 2014 begon met de annexatie van de Krim en de bezetting van de Donbas, de start van de ‘Speciale Militaire Operatie’. 16.000 betogers tegen de oorlog zijn meteen opgepakt, tienduizenden verloren hun baan. Alle onafhankelijke media zijn meteen uitgeschakeld. Idem voor Memorial, de Moskouse Helsinkigroep en het Sacharovcentrum. De misdaden van Stalin worden uitgewist, de geschiedenis herschreven.
Tien dagen na de invasie van 24 februari verlaat ze tijdelijk Rusland.

Chronologie zit er niet in: nu volgt ineens een hoofdstuk over haar studie in Sint-Petersburg in … 2012 en dan over de eerste reis van haar oma naar haar dorp Kotenjovka in 1960 en de armoede die daar heerste. Van de lezer wordt permanent soepelheid verwacht.

Begin juni 2022 vliegt ze via Dubai terug naar Moskou. Russen die tegen de oorlog zijn, durven niet meer betogen: ze verliezen hun baan, hun geld en hun vrijheid. Het ergste is de militaire censuur en het risico op een langdurige celstraf. Leraren die kritisch zijn, worden verklikt en door de politie uit de klas gesleurd.

De Graaf filmt de herdenking van slachtoffers van WO 2 en hoort een meisje zeggen: “We zullen de nazi’s overwinnen die onze kinderen in de Donbas vermoorden.” De indoctrinatie heeft gewerkt. Vele Russen geloven niet wat hun Oekraïense familieleden vertellen. 
De Graaf bezoekt Kolomna, een stadje waar veel mannen naar het front zijn gegaan. De inwoners zijn bijna allemaal trots op hun soldaten en ze steunen Poetin.

De sancties hebben het leven duurder gemaakt, maar de economie overleeft door de import uit China, Kazachstan, Dubai, Turkije. De Russen wijten de sancties aan het Westen, niet aan Poetin. 80% steunt Poetin, maar die enquêtes worden telefonisch afgenomen: ze kennen je adres en dus durft bijna niemand tegen de oorlog te zijn. Zelfs de boze soldatenmoeders zijn niet tegen de oorlog, enkel tegen de slechte wapens en kleding waarmee hun zonen moeten vechten (p. 267-272).

De sancties treffen ook de auteur: ze kan niet meer aan haar geld komen en ze heeft veel nodig om de huur en haar medewerkers te betalen. Elke week moet ze enkele uren in de rij staan om 500 dollar te wisselen tegen roebels. Om de 2,5 maanden moet ze in Nederland nieuw contant geld ophalen. Om de drie maanden verliest ze dan ook nog veel tijd en geld met een verplichte keuring op drugs, syfilis, hiv en tbc.

In Moskou is de oorlog veraf: bars en restaurants zitten vol, films en muziekfestivals zijn uitverkocht.

Sinds 2012 heeft Rusland een anti-homowet, die sinds de oorlog aangescherpt is: de hele lgbtqia+ beweging is nu een ‘extremistische organisatie’, zoals Al Qaida, IS en de aanhangers van Navalny.

Een vrouw met een poster ‘Oekraïners zijn onze broeders’ kreeg een boete van 700 euro en 15 dagen cel. Ilja Jasjin kreeg 8,5 jaar cel voor het bekend maken van de Russische misdaden in Boetsja (maart 2022). Andere journalisten en activisten kregen tot 25 jaar cel. De schrik en de stress maken dagelijks deel uit van haar leven en werk, net zoals bij de weinige andere buitenlandse correspondenten.

Begin mei 2023 krijgt De Graaf  bevel van de NOS om meteen terug te keren. Ze mag geen drie dagen wachten op haar nieuw visum. De arrestatie van Evan Gershkovich, een Amerikaanse journalist met Russisch-Joodse roots, toonde aan dat elke correspondent in gevaar was.
Geert Groot Koerkamp blijft in Moskou: hij ondervindt niet dezelfde intimidatie. Iris de Graaf staat op de sanctielijst van Rusland en mag het land nooit meer binnen. Zij houdt van Rusland, omgekeerd helaas niet (p. 337-340).

Na zeven jaar maakt ze ook een einde aan haar relatie met L. Ze wordt  presentator van het journaal en op 16 februari 2024 moet ze de dood van Navalny aankondigen. Het laatste restje hoop op een beter Rusland verdwijnt.

Beoordeling
De Graaf kan bijzonder goed en vlot schrijven. Het zijn allemaal korte hoofdstukjes die los van elkaar gelezen kunnen worden. Ze tekent een zeer duidelijk en indringend beeld van het huidige Rusland, waar de repressie erger is en de meeste inwoners het minder goed hebben dan tijdens de Sovjet-Unie.

Ze toont ook aan hoe stresserend en ongezond het beroep van een geëngageerd correspondent is, zeker bij oorlogscensuur. Interviews met mensen op straat worden moeilijk gemaakt door de alomtegenwoordige politie. Ze ondervindt ook dat ze als vrouw in het extreem patriarchale Rusland niet als gelijkwaardig wordt gezien. En dat ze er als journalist minder welkom is dan als student of toerist. Bovendien zijn er in Nederland een hoop gefrustreerde mensen die haar allerlei verwensingen toestuurden via sociale media. Onze persvrijheid is soms te groot.

De familiegeschiedenis is verweven in het verhaal. En de auteur is bijzonder openhartig over haar privéleven.

Een chronologische volgorde zit er helaas niet in: de lezer moet zeer flexibel zijn. Je kunt er best het  Russisch-Nederlands woordenboek van Honselaar bij nemen om de vele Russische woorden te vertalen en een Engels is niet overbodig. Er staat geen enkele foto in, ook niet van de mooiste boekhandel van Rusland, de Podpisnyje Izdanieja in Sint-Petersburg.

Dit boek is zeker de moeite waard om te lezen en als lezer leef je meteen mee met de schijfster.

ISBN 978- 90- 488-7378- 4 | Paperback | 365 pagina's | Uitgeverij Lebowski/Overamstel, Amsterdam/Antwerpen|  maart 2025

© Jef Abbeel, Turnhout,  juli 2025 www.jefabbeel.be

Lees de reacties op het forum en/of reageer, klik HIER