Waarom we vrede willen, maar oorlog voeren
Een geschiedenis van de mensheid
Harald Miller, Kai Michel en Carel van Schaik

“Wij leven in een bezeten wereld”, schreef de historicus J. Huizinga in 1935. “Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in razernij”, vervolgde hij. Huizinga voorvoelde dat de toenemende en wereldwijde spanningen op een ramp zouden uitlopen.
Opnieuw leven we in een “bezeten wereld”. Heel veel samenlevingen zijn sterk gepolariseerd, terwijl de externe bedreigingen fors zijn toegenomen.  Na 80 jaar vrede staat het continent weer op de rand van een oorlog.

Het lijkt erop dat oorlog een constant gegeven is in de geschiedenis van de mensheid. Toch is dat niet zo, volgens de auteurs. Er is een oertoestand geweest, waarin mensen hun conflicten vreedzaam oplosten. Om dat te staven onderzoeken ze gegevens van de evolutiebiologie die ze combineren met de resultaten van archeologisch onderzoek. Hun conclusie is dat oorlog een “beschavingsproduct” is. “Staten voeren oorlog. Heersers trekken ten strijde, onderdanen worden tot de strijd gedwongen” (blz. 257). Met de opkomst van staten, doet oorlog zijn intrede in de geschiedenis van de mens.

Omdat staten nu eenmaal bestaan, zullen oorlogen ook blijven voorkomen. Toch is er geen reden tot fatalisme, menen de auteurs. Mensen zijn niet oorlogszuchtig van nature, maar voeren oorlog onder specifieke omstandigheden. Oorlog is ons pas na verloop van tijd tot een tweede natuur geworden. Maar oorlog is niet van alle tijden en dus niet natuurlijk, het is enkel een cultuurproduct (blz. 324).

Ook de “neolithische uitvinding van privébezit” is een aanjager voor conflicten. Denk maar aan ruzies over de verdeling van een erfenis. Het maakt broers tot rivalen om de gunst en de erfenis van hun vader. De allereerste moord die in de Bijbel voorkomt, was een broedermoord: Kaïn doodt uit jaloezie zijn broer Abel (blz. 210).  

Hoe kunnen we het beest temmen? Slavernij is afgeschaft omdat het besef doordrong dat slavernij onmenselijk was. Hetzelfde moet gebeuren met het voeren van oorlogen. Roep breed erkende internationale instellingen in het leven die actief preventief optreden, conflictoplossingen uitdenken en humanitaire interventies plegen om de zwakken te beschermen. Bevorder wereldwijd democratie en onderwijs. Geef vrouwen een groter aandeel in politieke besluitvorming, want het zijn bijna altijd mannen die oorlog voeren. Breek patriarchale structuren af en bevorder emancipatie en gelijkberechtiging. Handelsbetrekkingen tussen staten dempt conflicten vanwege wederzijds verstrengelde belangen. Als deze en andere lessen worden toegepast is een terugkeer mogelijk naar het vreedzame ethos van de jager-verzamelaars uit de prehistorie. In één zin: Mensen moeten elkaar niet de koppen inslaan, maar die juist bij elkaar steken (blz. 332).

Dit is een interessant en gedegen boek over een thema van het hoogste belang. Is het ook een overtuigend boek? Daar zullen de meningen vast wel over verschillen. Twee kanttekeningen mijnerzijds.

Als je breder kijkt dan alleen het verschijnsel ‘oorlog’ zie je alom agressie, geweld, vandalisme, vetes en ruzies. Op macroniveau tussen staten, maar op microniveau tussen burgers. Er is geen sector in de maatschappij die er niet mee te maken heeft. Zelfs voetbal is oorlog, volgens het gevleugelde gezegde van trainer Rinus Michels. En wat te denken van games en films die oorlog als een vorm van vermaak presenteren? Dus: is het toch mis met de aard van mensen?

Een tweede kanttekening betreft de pogingen om oorlogsgeweld aan banden te leggen. Allerlei voorstellen zijn al vanaf de Oudheid gedaan om het geweld af te remmen. Dat is zeker noodzakelijk en heel prijzenswaardig. Maar als oorlog eenmaal uitbreekt, worden die ethische grenzen opgerekt. Als je een oorlog niet wilt verliezen van een tegenstander die zich niets van oorlogsrecht aantrekt dan ontkom je daar niet aan. Het is intriest, maar wel de realiteit. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hebben ook de Westerse geallieerden het oorlogsrecht geschonden in de strijd tegen Duitsland en Japan. Zal de aanpak die de auteurs voorstellen tot een beter resultaat leiden? We hebben niet alleen met rationele leiders te maken, maar ook met fanatici. Dus heb ik m’n twijfels.

Dit alles neemt niet weg dat dit boek waardevolle inzichten biedt en dat de aanbevelingen om oorlog uit te bannen het verdienen om blijvend aan te werken. Slavernij werd grotendeels uitgebannen. Laten we ons vooral inspannen om met oorlog hetzelfde te bereiken, ook al bewapent Europa zich in hoog tempo om de defensie weer op peil te brengen.

Harold Miller (1960) is archeoloog en directeur van een museum voor prehistorie.
Kai Michel (1967) is historicus en publicist.
Carel van Schaik (1953) is gedrags- en evolutiebioloog.

ISBN 9789463824231 | Paperback | Omvang 367 blz. | Uitgeverij Balans | 26 augustus 2025

 © Henk Hofman, 16 september 2025

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER.