Grote verwachtingen in Europa 1999-2019
Geert Mak

Grote verwachtingen is het vervolg op het bekende boek In Europa dat vijftien jaar geleden verscheen. In dat boek deed Mak verslag van een reis die hij in 1999 door Europa had gemaakt. Het continent leek in 1999 op de drempel te staan van een nieuwe en succesvolle periode. De Sovjet-Unie was onttakeld, Duitsland was herenigd, de EU floreerde, de NAVO zorgde voor veiligheid.  De verwachtingen waren hooggespannen. Maar Grote verwachtingen laat zien hoe dat optimisme al snel omsloeg in frustratie en teleurstelling. In de voorbije twintig jaar werd Europa geteisterd door de ene crisis na de andere.

Het verhaal begint naar mijn smaak wat springerig en opsommatig. Maar dan komt Mak op stoom. In prachtig geschreven hoofdstukken bespreekt hij de invoering van de euro, de gevolgen van de aanslag op de Twin Towers, de financiële crisis, de bankencrisis, de Griekse crisis, de immigratiecrisis, de spanningen binnen de EU tussen Oost en West, Noord en Zuid.

Af en toe worden deze hoofdstukken onderbroken door beschouwingen van meer persoonlijke aard. Een mooi hoofdstuk over Friesland en de perikelen over Leeuwarden als culturele hoofdstad van Europa (2018). Schrijnende passages over de gevolgen van de klimaatcrisis voor de boeren in Friesland. Dan weer lezen we over gesprekken met bijvoorbeeld de Poolse schrijfster Anna Bikont, die het antisemitisme in Polen beschreef, of met de Hongaar György Konrád, dissident onder de communisten en weer dissident toen Viktor Orbán aan de macht kwam.

Mak heeft ontzettend veel informatie ondergebracht in dit boek. Heel veel daarvan heeft indertijd uitgebreid in kranten en tijdschriften gestaan. Toch is het boek meer dan een verzameling van nieuwsberichten. Mak brengt lijn aan in de gebeurtenissen, belicht achtergronden en voegt er zijn eigen commentaar aan toe.

Een kernpunt in dit boek is de opkomst van het populisme in Europa vanaf 1999. Jammer genoeg geeft Mak echter geen definitie van wat we onder populisme moeten verstaan. Het is ook lastig om van dit verschijnsel een goede typering te geven. Maar als je het achterwege laat, gaat het erop lijken dat Mak zelf uitmaakt wat onder populisme valt en wat niet. En er is niet alleen populisme, er is ook nog eens ‘rechts-populisme’ (blz. 100). Je verwacht dat er dan ook ‘links-populisme’ is, maar daar heeft Mak het niet over. Valt het Franse verbod op het dragen van een hoofddoek op scholen (blz. 102) ook onder populisme? Is een regering populistisch als ze de pensioenleeftijd verlaagt en gezinnen vanaf ieder tweede kind een toelage van honderdvijftig euro geeft, zoals op blz. 235 staat? Het gaat daar over de Poolse regering.

Op blz. 378 beschrijft Mak hoe de ‘populist Orbán’ inzake de immigratiecrisis tegenover de ‘gewetensvolle Merkel’ stond. Maar Mak geeft zelf duidelijk aan dat het besluit van Merkel om in 2015 de grenzen open te gooien faliekant is mislukt. In de kortste keren moest Duitsland de grenzen weer sluiten en deed Merkel een beroep op Europese leiders (die ze voorafgaand aan haar besluit niet had geconsulteerd of geïnformeerd) om de toestroom van vluchtelingen naar Duitsland te spreiden over de EU. Het valt te begrijpen dat regeringsleiders zo niet voor het blok gezet willen worden. De Franse president Hollande verklaarde dat hij verbijsterd was dat vluchtelingen zonder enige controle en registratie werden toegelaten (blz. 391).

Het was niet Orbán, maar Merkel die in 2010 verklaarde dat de multiculturele samenleving was mislukt. Ze werd daarin bijgevallen door de Engelse premier David Cameron, de Franse president Nicolas Sarkozy en in Nederland door de minister van buitenlandse zaken Maxime Verhagen. Mak vermeldt deze uitspraken, die toen veel aandacht trokken, niet in zijn boek. Hij vermeldt weer wel dat de stroom vluchtelingen een jaar later opdroogde ‘waarschijnlijk vooral dankzij de Hongaarse en Macedonische hekken” (blz. 395).

In de laatste alinea’s van het boek komt het thema van immigratie weer aan de orde in een gesprek dat Mak met György Konrád voerde: “Het is niet de beste oplossing om uit schuldgevoel opeens de grenzen open te gooien. … Europa moet voorzichtig omgaan met de eigen cultuur. Na de grote uitsluiting [de Shoah, H.] moet nu niet de grote insluiting plaatsvinden. … We moeten niet blind zijn voor de verschillen.”

Het lijkt er op dat Mak zich wel in deze woorden kan vinden en dan geeft hij op de laatste bladzijde van zijn boek nog een stevig statement mee aan de lezer. Maar dan spreekt hij zichzelf ook tegen als hij elders in zijn boek dit soort opvattingen ‘populistisch’ noemt.

Maar goed, een boek als dit nodigt natuurlijk naast instemming af en toe ook uit tot tegenspraak. Mak heeft zich weer laten kennen als een begenadigd schrijver, met een enorme kennis van zaken, een vakman die zijn oeuvre met dit boek weer heeft verrijkt. Nog een kleinigheid: op blz. 474 wordt Jens Stoltenberg, secretaris-generaal van de NAVO, voor een Zweed aangezien. Hij is echter een Noor.

Graag geef ik dit boek een welgemeende aanbeveling mee.

Geert Mak (1946) is journalist en schrijver. Hij woont afwisselend in Amsterdam en in Jorwerd.

ISBN 9789045039770 | Uitgeverij Atlas Contact | Paperback | Omvang 557 blz. | november 2019

© Henk Hofman, 27 november 2019

Lees de reacties op het Forum en/of reageer. Klik HIER