http://users.skynet.be/trouillez

De Franse Revolutie en het christendom
De gewelddadige scheiding tussen kerk en staat
Pierre Trouillez

Het is schokkend om te lezen hoe snel hooggestemde Verlichtingsidealen over verdraagzaamheid en mensenrechten in de praktijk zijn omgeslagen naar terreur en vervolging. Dat is precies wat in 1789 in Frankrijk gebeurde toen het onderdrukkende Ancien Regime werd ingewisseld voor een net zo onderdrukkende regime van Verlichtingsmensen. Dat was niet het vooropgezette plan van de revolutionairen, schrijft Pierre Trouillez. Maar daar liep het wel op uit toen de kerk zich niet kon verenigen met Verlichtingsidealen en trouw aan het Vaticaan gezien werd als verraad aan de staat.

De kerk, en in de context van het Frankrijk van 1789 is dat altijd de katholieke kerk, was nauw gelieerd aan de monarchie. Na 1789 moest de kerk zich zien te verhouden met de nieuwe machthebbers. De vraag wat de juiste opstelling was, spleet de kerk. Een deel van de geestelijkheid wilde zich schikken, een deel werkte van harte mee aan de strijd tegen bijgeloof en stond achter de hervorming van kerkelijke instituties, nog een ander deel verzette zich, en nog weer anderen weken uit voorzorg uit naar het buitenland.

In 1793 ging de kerk door een diep dal. Bisschoppen werden onthoofd onder de guillotine, priesters werden gevangengezet, gemarteld, gedeporteerd, kerken werden geplunderd, kerkschatten gingen voorgoed verloren. Een ware beeldenstorm raasde over het land. Iedereen die het Verlichtingsconcept van vrijheid en gelijkheid niet voor de enige waarheid hield, was een vijand van het menselijke ras en een tegenstander van het regime. Katholieken waren ‘achterlijke mensen’ en priesters waren ‘fanatieke zwartrokken’.

‘In naam van de grote revolutionaire idealen eiste de Terreur een zware tol aan mensenlevens. Zowat 40.000 mensen werden na een schijnproces onthoofd. Het neerslaan van de opstand in de Vendée kostte het leven aan 117.000 inwoners. Het aantal terechtstellingen in Parijs werd zo opgedreven dat de guillotine verplaatst moest worden. Het riool kon het bloed niet meer afvoeren” (blz. 139). De Britse historicus Michael Burleigh gebruikt hiervoor de term ‘genocide’ (In: Aardse Machten, blz. 119 en 124). Zo ver gaat Trouillez niet, maar zijn verhaal is er niet minder erg om.

Pas toen Napoleon in 1798 aan de macht kwam, keerde de rust terug. Napoleon wilde een verenigd Frankrijk en zoveel mogelijk steun voor zijn regering. Daarom had hij baat bij een concordaat met de kerk. In 1801 herkreeg de kerk met dit concordaat de vrijheid van godsdienst. Langzaamaan herstelde de kerk van de zware slagen die in de voorgaande jaren waren toegebracht. Niet in het minst schrijft Trouillez, dankzij de inzet en de trouw van vooral vrouwen.

Pierre Trouillez beschrijft deze moeilijke jaren glashelder en met ingehouden emotie maar heel integer. Trouillez beschikt over de gave om feitelijke ontwikkelingen te verweven met persoonlijke belevenissen. Pakkende citaten en anekdotisch materiaal maken het aangenaam om zijn boek te lezen.

Op blz. 289 citeert Trouillez een bisschop die na het sluiten van het concordaat zei: “We weten nu wat er wordt van een natie die zich door filosofen laat besturen. Deze verschrikkelijke les zal door het nageslacht niet worden vergeten.”

Dat is inderdaad de les die we uit deze jaren kunnen trekken, maar waarvan te vrezen valt dat die toch vandaag de dag niet wordt toegepast. Zie maar hoe de Westerse samenleving tot op het bot verdeeld is en hoe fanatiek de eigen waarheid wordt uitgedragen.  In de Verenigde Staten staan bewapende burgers op voet van oorlog met elkaar. Het is te hopen dat dit niet ons voorland is, maar in het publieke debat slaan de vlammen van haat en wrokkige woede er wel van af.

Trouillez schreef een behartigenswaardig, boeiend en indringend boek met een hoge actualiteitswaarde. Uit zijn overzicht van geraadpleegde literatuur en bronnen blijkt hoe goed de auteur is ingelezen in zijn onderwerp. Het boek van de gerenommeerde historicus Michael Burleigh uit 2006 ontbreekt echter in de literatuuropgave.

Eén ding moet ik tot slot nog wel opmerken. Het is wrang dat dezelfde katholieke kerk, die zozeer onder de Terreur heeft geleden, onder het Ancien Régime zelf van harte heeft meegewerkt aan de vervolging van de Hugenoten.

Pierre Trouillez (1946) was docent kerkgeschiedenis en godsdienstwetenschappen in onder andere Leuven en Brussel. Hij heeft meerdere publicaties over de geschiedenis van het christendom op zijn naam staan. In dit boek zijn naast de literatuurlijst, het notenapparaat en het register ook nog eens tien fraaie overzichtskaarten opgenomen.

ISBN 9789401917247 | Paperback | Omvang 352 blz. | Uitgeverij Omniboek | september 2020

© Henk Hofman, 8 oktober 2020

Lees de reacties op het Forum en/of reageer, klik HIER