Berichtdoor leni » 06 Jul 2008, 18:43
Ik heb nog een interessante recensie gevonden op de nieuwsbrief van De Groene Waterman:
Nachttrein naar Lissabon - Pascal Mercier
Hoe dwingend is de kracht van het verleden? Kan een mens zijn eigen leven bepalen? Kun je je leven overdoen en daarbij een andere richting uitgaan? Om deze inspirerende vragen gaat het in deze grote existentiële roman. Nachttrein naar Lissabon leest als een Griekse tragedie...iets wordt in gang gezet en valt niet meer te stoppen.
Heel mooi zijn de subtiele verwijzingen naar de Lissabonse dichter Fernando Pessoa. Pessoa was een taalvirtuoos die leefde in afzondering, eenzaamheid en zwaarmoedigheid. Hij leed aan slapeloosheid en het enige wat hij naar eigen zeggen kon was denken. Eén van zijn befaamde werken heet dan ook 'Boek der rusteloosheid'. De gelijkenis met de twee protagonisten in Nachttrein naar Lissabon is opvallend.
Citaat: "Ik wil niet in een wereld zonder kathedralen leven. Ik heb hun schoonheid en verhevenheid nodig. Ik heb ze nodig als verzet tegen de platvloersheid van de wereld. Ik wil opkijken naar de stralende kerkramen en me laten verblinden door hun betoverende kleuren. Ik heb hun glans nodig, hun gebiedend zwijgen. Hoe kunnen we gelukkig zijn zonder nieuwsgierigheid, zonder vragen, twijfel en argumenten? Zonder plezier in het denken? Die twee woorden behelzen de uitnodiging tot een allesomvattende gespletenheid, het bevel juist dat te offeren wat de kern van elk geluk is, de innerlijke eenheid en harmonie van ons leven. Ik heb de heiligheid van woorden nodig, de verhevenheid van grote poëzie. Maar eveneens heb ik vrijheid nodig in de vijandschap tegenover alles wat wreed is. Want het een is niets zonder het ander. En laat niemand het in zijn hoofd halen mij te dwingen tot een keuze."
Bern. De Kirchenfeldbrücke. Raimond Gregorius, leerkracht oude talen wordt tijdens zijn klokvaste traject naar het gymnasium uit zijn ritme gebracht door de aanblik van een vrouw die zonet met verbeten woede een verfrommelde brief van zich afgooide en nu dreigde over de reling van de Kirchenfeldbrug te kantelen. Gregorius, door zijn collega's wel eens lacherig Papyrus genoemd omwille van zijn obsessie voor oude, dode 'onbenulligheden', snelt in een reflex op haar af...de vrouw draait zich naar hem toe en schrijft een reeks getallen op zijn voorhoofd, een telefoonnummer. Later zou blijken dat ze iets in haar leven wilde uitwissen maar zich alsnog bedacht.
Kan je de drastische ommekeer die zich vanaf dat moment manifesteerde in de geest van de hyperconventionele Gregorius een beslissing noemen? Gregorius zou zich die vraag nog dikwijls stellen. Vruchteloos. De vrouw had hem één onvergetelijk woord toegefluisterd: "Português", met een intonatie die Gregorius deed smelten. Gregorius gaf verstek op zijn werk en dwaalde langs de boekhandels van Bern. Hij kocht er 'Um ourives das palavras' of ' Een goudsmid van woorden', Lissabon, 1975, een compilatie van notities met sterk existentiële inslag, geschreven door ene Amadeu Prado. Voor iemand als Gregorius was de stad waar hij woonde een comfortabel nest, alle andere plaatsen betekenden gevaar...enkel iemand die net zulke dikke brilleglazen had als hij kon dat begrijpen. Met zijn fenomenaal taalgeheugen kocht Gregorius een cursus Portugees en besteedde de daaropvolgende 24 uur aan het leren van de taal en het simultaan vertalen van heel wat passages uit het boek. Daarin bleken de grote thema's van het leven: liefde, vriendschap, loyaliteit alsmede angst, eenzaamheid, waardigheid, teleurstelling, ergernis, zelfbedrog, kitsch,...door Amadeu Prado op geniale wijze met een bijna onwezenlijke taalvirtuositeit geanalyseerd te worden.
In de vroege ochtend stapte een gebiologeerde Gregorius op de trein, die hem via Parijs en Irun naar Lissabon zou brengen, waar hij hoopte de verbazingwekkende schrijver, die onderhand rond de tachtig moest zijn, te kunnen opsporen. Voor het eerst in zijn leven had Gregorius het gevoel bij volle bewustzijn te zijn, een wakkerheid die van fundamenteel belang zou blijken bij de odyssee die hij aan het ondernemen was.
Lezend in het boek van Prado, vernam Gregorius dat deze was opgegroeid tijdens het regime van Salazar, als enige zoon van een strenge, door de ziekte van Bechterev gekwelde rechter en een eerzuchtige moeder, die haar zoon verafgoodde en met wie hij een haat-liefde-verhouding deelde: wederzijdse angst, ontzag en stilzwijgen. De twijfel die sprak uit de woorden van de paradoxale Prado brachten bij Gregorius iets teweeg wat de veilige, vertrouwde straten van Bern nooit hadden kunnen teweegbrengen.
In Lissabon aangekomen schafte Gregorius zich meteen een nieuwe bril aan, aangepast aan zijn verminderd gezichtsvermogen: plots leek het of de wereld een extra dimensie gekregen had. Vanaf dat moment keek hij metaforisch met andere ogen naar de wereld rondom hem. Met het boek als leidraad slaagde Gregorius er in om stap voor stap een netwerk te spinnen van mensen die mensen kenden die op hun beurt Prado gekend hadden. Echter, de confrontatie met het boek en de beeltenis van Prado, die goudsmid van woorden, wiens diepste hartstocht het was geweest de zwijgzame ervaringen van het menselijke leven te onttrekken aan hun sprakeloosheid, die confrontatie bracht steevast heftige emoties teweeg, gaande van verwarring, ontroering, woede tot gespeelde koelbloedigheid.
Gregorius vernam dat Amadeu Prado reeds dertig jaar voordien gestorven was maar in de herinnering van zijn 'naasten' nog steeds springlevend. Op zijn graf stonden de woorden gegrift: 'Als de dictatuur een feit is, is de revolutie een plicht'. Was hij als verzetstrijder gestorven? Wat Gregorius opviel was dat het boek pas twee jaar na Prado's dood uitgegeven was. Zijn zoektocht die nu de betrachting omvatte Prado's levensloop te reconstrueren aan de hand van herinneringen van zijn nog levende naasten, zou doorspekt en verrijkt worden met de verhelderende notities uit het boek. Zo kon hij quasi simultaan feiten en gedachten met elkaar pogen te rijmen tegen de achtergrond van een dictatoriaal regime. Gregorius' weg leidde naar 'het blauwe huis', waar Amadeu Prado als huisarts zijn praktijk had. Adriana, Prado's oudere zus en gewezen assistente, woonde er nog. Ten gevolge van een vreselijke gebeurtenis die tussen hen beiden een verstikkende, onlosmakelijke band gesmeed had, koesterde Adriana een dusdanige obsessie voor haar overleden broer, dat de tijd, sinds zijn dood voor haar letterlijk was blijven stilstaan. De kaarsrechte Adriana, wiens ogen vuur leken te spuwen, vertelde Gregorius dat Amadeu overleden was aan een hersenbloeding, ten gevolge van een aneurysma, een tijdbom waar hij de laatste jaren van zijn leven in volle bewustzijn mee had geleefd. Na zijn dood had zij zijn zeer persoonlijke aantekeningen gebundeld in een boek dat in beperkte oplage werd verspreid. Gregorius had dus een zeldzaam exemplaar bemachtigd. Gregorius maakte kennis met een zwaar verminkte ex-verzetsstrijder en slachtoffer van het dictatoriale regime van Salazar. Prado was destijds de enige die hem bezocht, mocht bezoeken in de gevangenis. Dit omdat Prado, gebonden aan de eed van Hypocrates, ooit het leven gered had van een hoge officier van de geheime politie ofte 'de slager van Lissabon'. Prado werd omwille van die daad, zonder dewelke hij zichzelf verloochend zou hebben, van de ene op de andere dag gemeden door de inwoners van Lissabon, maatschappelijk uitgespuwd, terechtgesteld. Schuldbewust sloot hij zich aan bij het verzet, maar snel werd duidelijk dat hij er niet het juiste karakter voor had. Zijn toetreding was ook om een andere manier van denken te leren kennen. Wat behelst die logica:'één leven in ruil voor vele levens'? Hij slaagde er niet in om deze manier van rekenen te verzoenen met zijn stevig gewortelde integriteit. Diepe vertwijfeling overspoelde hem.
Gregorius werd door de uiterst persoonlijke verhalen die hij uit diverse hoeken bijeensprokkelde, langzamerhand een bevoorrechte getuige van het zeer turbulente leven van iemand die blijkbaar heel veel met zichzelf bezig was maar toch beschikte over een empathische verbeeldingskracht, die bijzonder snel en precies was. Zichzelf én anderen kunnen begrijpen was Prado's levenslange passie. Ook uit de notities werd dit almaar meer duidelijk.
Mélodie, Amadeu's jongere zus, getuigde dat het heel moeilijk was om van haar broer te houden, hoe moet je van een monument houden? Iedereen keek naar hem op, hij die onverbiddelijk was in zijn oordeel en de Portugese taal opnieuw wilde uitvinden, hij walgde van versleten woorden.
In de subversieve pater Bartoloméu vond Gregorius dan weer iemand die Amadeu werkelijk naar waarde kon schatten. Als voormalig lesgever aan het liceu had hij een innige band gehad met de eigenzinnige, rebelse en geniale driftkop. Amadeu bleek heel wat schijnbaar contradictorische eigenschappen gehad te hebben, maar zijn onbeheersbare melancholie fungeerde als een katalysator. Slechts één ding leek hij niet te kunnen: zich laten gaan, feestvieren. Zijn buitengewone wakkerheid en een hartstochtelijke behoefte aan overzicht en controle waren onoverkomelijke hinderpalen.
Amadeu had slechts één vriend, een boezemvriend: Jorge, een impulsieve, joviale anarchist en het absolute tegendeel van Amadeu. Bij hem kon Amadeu uitrusten van zijn razende tempo en kon hij af en toe de smaak van de nederlaag proeven, tijdens het schaken. Jorge was een meester in het schaken en eveneens lid van het verzet. Jorge vertelde Gregorius hoe hij samen met Amadeu het begrip loyaliteit had geanalyseerd. Ze kwamen tot de conclusie dat er slechts 3 motieven zijn in een mensenleven: begeerte, welgevallen en geborgenheid. En die drie waren, in volgorde van opsomming, vergankelijk. Daarop steunde loyaliteit. Dat was geen gevoel, maar een wil, een beslissing, een vleugje eeuwigheid. Liefde beschouwde Amadeu als kitsch. De loyaliteit tussen beide vrienden zou echter op een dag onherroepelijk op de proef gesteld worden. Zouden ze de proef met succes doorstaan? De aanleiding heette Estefania. Zij was 'het brein' achter het verzet en dreigde na een ongelukkig incident te worden opgepakt door de geheime politie. Jorge was van mening dat zij geëlimineerd moest worden; ze zou de martelingen ongetwijfeld niet doorstaan, ze zou praten, de hele verzetsbeweging in gevaar brengen. Prado, die het niet kon opbrengen zichzelf nogmaals te verloochenen door mee te stappen in de logica 'één leven in ruil voor vele levens' smokkelde Estefania heimelijk het land uit en op dat kantelmoment in zijn leven wist hij dat zijn wedstrijd gelopen was, een hardloopwedstrijd zonder concurrenten, zonder doel, zonder beloning...een fata morgana.
Gregorius had in de voetsporen van Prado gelopen en op dat pad had hij zich dezelfde vragen gesteld als hij, dezelfde bedenkingen gehad, maar nu was hij op het punt beland zichzelf te verliezen in het turbulente levensverhaal van Prado, kampte met aanvallen van paniek, werd overvallen door een intens gevoel van sterfelijkheid. Hij kreeg ook almaar vaker last van duizelingen en geheugenverlies. De gedachte aan een hersentumor verlamde zijn daadkracht. Gregorius kreeg heimwee. Melancholie beschouwde Prado als iets zeer kostbaar, omdat de broosheid van mensen erin wordt getoond. Gregorius begon zichzelf te zien als een modern alter ego van Amadeu Prado en had geleerd hoe het voelde om een fractie van hem te zijn. Het viel hem zwaar, té zwaar.
Gregorius bereidde zich voor op het afscheid, maar wilde daar kost wat kost iets mee doen: zo veel mogelijk van zijn ervaringen en contacten vastleggen, op pellicule. Na de terugreis met lichaam en geest per trein naar Bern te hebben afgelegd, bekeek Gregorius de foto's. Het verleden bevroor onder zijn ogen. Zijn geheugen zou uitkiezen, arrangeren, retoucheren, liegen. Er was geen steunpunt buiten het geheugen.
"Er zijn dingen die voor ons, mensen, te groot zijn: pijn, eenzaamheid en dood, maar ook schoonheid, verhevenheid en geluk. Daarvoor hebben we de religie geschapen. Wat gebeurt er als we die verliezen? Die dingen zijn dan nog steeds te groot voor ons. Wat ons blijft is de poëzie van het individuele leven. Is die sterk genoeg om ons te dragen?"
Nachttrein naar Lissabon is een complexe, helder geformuleerde analyse van een persoonlijkheid, een geest en een hart verenigd in één persoon. De eeuwige tekortkomingen van de mens, de twijfel en de machteloosheid zijn hierbij voortdurend aanwezig als een sombere schaduw. Beeldenbestorming versus verslagen aanvaarding.
Doordrenkt met 'saudade', ademt dit biologerende, buitengewoon intimistische levensverhaal melancholie en existentiëel lijden. (Elisabeth Francet, 2008)
uit:nieuwsbrief De Groene Waterman 5 juli 2008
Ik vind mijn leven op dit moment veel te leuk om alles los te laten en een trein naar een willekeurige europese hoofdstad te pakken