Schuld en boete, Fjodor Dostojewski
Bespreker: Peter Motte, 1110 woorden
Over zo'n dikkerd als Schuld en Boete kun je natuurlijk veel zeggen.
Een ding: het is misschien geen thriller, maar het is wel een misdaadroman. En de misdadiger is in dit geval het hoofdpersonage, Raskoljnikow, waarbij Dostojewski griezelig nauwkeurig in zijn hoofd kruipt. Alhoewel het een geslaagd recept lijkt om iedereen die lijdt aan slapeloosheid toch knikkebollend naar dromenland te sturen, is het is een roman die vlot wegleest. Voor je het weet zit je tien pagina's verder - wat niet veel lijkt, maar er staat half keer zoveel op een blad in mijn uitgave dan in een normaal boek. Het duurt dan ook wel een uurtje om zo'n 20 p's ver te geraken.
Maar het is niet alleen de hoofdpersoon van wie de gedachten worden gefileerd. Hetzelfde gebeurt bv. ook met Swidrigajlow. Het bijzondere aan dat personage is dat je je op het einde afvraagt of hij een pedoseksueel is. Dat wordt nergens met zo veel woorden gezegd, maar op het einde krijgt hij merkwaardige nachtmerries die het gevolg kunnen zijn van zijn geweten.
In Schuld en boete is dat niet onbelangrijk, omdat ook Raskoljnikow alleen maar wordt veroordeeld als dubbele moordenaar omdat hij last heeft van zijn geweten. Hij krijgt wel geen nachtmerries, maar het hele boek door verkeert hij in een soort ijlkoorts, vooral door de angst dat hij zou worden gepakt. Nochtans wordt hij helemaal niet van de misdaad verdacht.
Maar dus ook Swidrigajlow lijkt een misdadiger die er altijd in is geslaagd voor zijn zwaarste misstappen aan het gerecht te ontkomen. Dostojewski schrijft nergens letterlijk dat Swidrigajlow een pedoseksueel is, maar Fjodor is dan ook een auteur en geen journalist. En schrijvers werken vaak met suggestie in plaats van met de letterlijke weergave van de feiten. Dat is een ogenschijnlijk verholen aspect van D.'s stijl, want hij schrijft zo veel, en vermeldt de gedachten van zijn personages zo uitvoerig en gedetailleerd, dat hij alles lijkt te noteren wat zich afspeelt en echt geen detail onvermeld lijkt te laten, alsof het boek één lange, dikke stroom van feiten en feitjes is.
Maar toch zou hij wel eens meer met suggestie kunnen werken dan het op het eerste gezicht lijkt, en dat lijkt in het bijzonder van belang voor Swidrigajlow. Het is vreemd dat de secundaire literatuur over Schuld en boete zo weinig over Swidrigajlow lijkt te schrijven. Je zou toch verwachten dat het een heel belangrijk nevenpersonage is dat veel meer raadsels oproept dan Raskoljnikow of Sonja, en dat dus meer onderzoek vraagt? Maar nee hoor, geen enkele bespreker lijkt de dubieuze aard van Swidrigajlow te hebben gemerkt.
Het is ook om nog een andere reden belangrijk: Swidrigajlow lijkt een pedoseksueel die niet van zichzelf beseft dat hij een pedoseksueel is. Als je bedenkt dat Schuld en boete werd geschreven in 1866, en Sigmund Freud leefde van 1856 tot 1939 (let op die sterfdatum!), dan lijkt het of Freud - waarvan nu bekend is dat hij een oplichter was - zijn idee voor het onbewuste en onderbewuste bij Dostojewski heeft gehaald.
Overigens is niet alleen Swidrigajlow zo'n geval. De hele techniek van Dostojewski is erop gebaseerd om de lezer te laten raden naar wat er gebeurt. Zijn salvo aan feiten en gedachten verhult dat veel essentiële zaken niet worden vermeld of dat lang wordt uitgesteld dat ze worden vermeld. Dat Raskoljnikow een moord wil plegen, wordt tientallen bladzijden lang verzwegen. En dat is des te merkwaardiger omdat het verhaal vanuit Raskoljnikows gedachten wordt verteld. Met andere woorden: terwijl R. de moord voorbereidt en het terrein verkent, dénkt hij er niet eens aan waarom hij die voorbereidingen treft, alsof hij helemaal niet weet dat hij ermee bezig is, alsof hij wordt gestuurd door zijn onderbewustzijn dat hem als een robot doet handelen zonder enig besef te hebben van het programma dat hem aanstuurt.
Rekening houdende met de enorme populariteit van D.'s romans, zou ik het zeker niet uitsluiten dat Freud zich door hem liet inspireren voor zijn psychotherapie - die trouwens een grote flop was.
Als dus al eens wordt gezegd dat D. de bron van de psychologische roman is, dan is dat fout: D's roman IS een psychologische roman, en alle anderen - zoals D.H. Lawrence - zijn enkel imitatoren van D. Zelfs Freud is een imitator van D. En terwijl nogal wat van die imitatoren de literatuur het stempel hebben bezorgd een hoop gezeur te zijn, slaagt D. er wel in - op een of andere merkwaardige wijze - om je zijn dikkerd van zowat 750 blzn. te laten uitlezen. Natuurlijk niet in één adem. Wie dat in één adem uitleest, stikt. Maar als je eraan bezig bent, lees je gemakkelijk een uurtje of twee door. Je moet alleen maar niet te veel letten op hoeveel pagina's je dan nog moet doen.
Het valt niet direct op, maar Dostojewski heeft in S&B een geweldige, onstuitbare verbeeldingskracht. Hij kan een personage sterk typeren met de uiterlijke beschrijving, maar ook met wat het personage zegt en denkt. Hij kan het bladzijdenlang laten ratelen en geeft de lezer daardoor inzicht in het karakter van de persoon, zonder veel te moeten uitleggen.
De oude vertaling als Schuld en Boete is door Hermien Manger, en zij heeft uitstekend werk verricht. Het is een dik boek, met vaak lange alinea's die meer dan een bladzijde en zelfs twee bladzijden kunnen doorgaan; maar de zinnen lopen als water op een warme dag door je keel. Er is geen moment dat ze ingewikkeld of onontwarbaar zijn, en telkens als je een eind bent gevorderd en een alinea uit is of je aan het einde van een hoofdstuk bent gekomen, en denkt: nu kan ik stoppen, ik kan later vanaf een goede plek weer aanknopen, dan heb je toch de neiging om door te lezen. Het is geen thriller, maar er zit iets in waardoor de lezer toch gewoon wil doorglijden, en dat is natuurlijk de fantasie van Dostojewski, die een geweldige verbeeldingskracht heeft om de gedachten van zijn gedoemde ex-student Raskolnikow weer te geven, maar ook aan de goed lopende zinnen waarin hij dat heeft weergegeven, en de geslaagde manier waarop Hermien Manger dat heeft kunnen omzetten. Werkelijk, waarom er zo nodig een nieuwe vertaling moest komen, is mij een raadsel, en eigenlijk een belediging aan Hermien Manger.
De eerste zin van Schuld en Boete van Dostojewski die ik las voor de leesuitdaging van Ezzulia:
"Op een buitengewoon warme dag..."
Als je niet beter wist, zou je zelfs denken dat hij het over de klimaatopwarming heeft.
Het is zo'n boek waarvan sommigen dan zeggen: "Je kunt er nog altijd dingen in vinden die nog relevant zijn."
(c) 2023, Peter Motte. Niets van bovenstaande tekst mag worden gebruikt om AI te trainen. None of the above is allowed to be used to train AI.
dinsdag, 26 september 2023
